ΕΙΣΗΓΗΣΙΣ
Εἰς τήν Τακτικήν Συνέλευσιν τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ῾Ιεραρχίας τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος (9-12 ᾿Οκτωβρίου 2001)
μέ θέμα· «Περί τῆς ἐν ῾Ελλάδι ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα»
τοῦ Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί ῾Υμηττοῦ Δανιήλ.
«Εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος. ᾿Αμήν.»
ιά τοῦ ὑπ᾿ ἀριθμόν 2811/1232/3.8.2001 ἐγγράφου ἡ ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀνέθετο εἰς τήν ἐμήν ταπεινότητα, ἵνα παρουσιάσω τά περί τῆς ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα Ρώμης κ. κ. ᾿Ιωάννου Παύλου Β´ εἰς τάς ᾿Αθήνας, πραγματοποιηθείσης τήν 4ην καί 5ην Μαΐου ἐ. ἔ.
᾿Επιτρέψατέ μοι, ἐπειδή «νεώτερος ἐγώ εἰμι καὶ ἐξουδενωμένος» (Ψαλμ. ριη´, 141) καί ἀνέρχομαι τό πρῶτον ἐπί τοῦ βήματος τούτου, ἵνα ὁμιλήσω πρός πολιούς καί σεβαστούς ἐν Χριστῷ ᾿Αδελφούς, ὅπως εὐχαριστήσω τόν Μακαριώτατον Πρόεδρον καί τά Σεπτά Μέλη τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς 144ης Περιόδου, διότι ἐτίμησαν τήν ἐλαχιστότητά μου καί ἀνέθεντό μοι τήν Εἰσήγησιν ταύτην, σκοπόν ἔχουσαν, ἵνα ἐνημερωθῶσιν οἱ Σεβασμιώτατοι ἐν Χριστῷ ᾿Αδελφοί ἐπί ἁπάντων τῶν θεμάτων τῶν σχετιζομένων μετά τοῦ ἀναπτυσσομένου θέματος, ὅπερ ἀπησχόλησεν τήν ᾿Εκκλησίαν ἡμῶν.
῾Ενότης Α´
1. Τά προηγηθέντα.
Πρώτην εἴδησιν περί τῆς προθέσεως τοῦ Πάπα, ὅπως ἐπισκεφθῇ τάς ᾿Αθήνας καί προσκυνήσῃ εἰς τόν ῎Αρειον Πάγον, ἐξ οὗ ὁ θειότατος ᾿Απόστολος Παῦλος ὡμίλησεν πρός τούς ᾿Αθηναίους περί τοῦ «ἀγνώστου» (Πραξ. ιζ´ 23) εἰς αὐτούς τότε ἀληθινοῦ καί ζῶντος Θεοῦ ἡμῶν, ἔχομεν εἰς τήν ᾿Εγκύκλιον τοῦ Πάπα τῆς 29ης ᾿Ιουνίου 1999.
Εἰς αὐτήν δηλοῦται, ὅτι ἐπιθυμεῖ, ὅπως ἐπισκεφθῇ τούς τόπους, οἵτινες εἶναι συνδεδεμένοι μετά τῆς ἱστορίας τῆς σωτηρίας. Μεταξύ δέ αὐτῶν ἀναφέρεται καί ἡ ᾿Επίσκεψις Αὐτοῦ εἰς τήν ῾Ελλάδα.Τήν ᾿Εγκύκλιον ταύτην ἀπέστειλε δι᾿ ἐπιστολῆς αὐτοῦ πρός τόν Μακαριώτατον (23 ᾿Ιουνίου 1999) ὁ ᾿Εξοχώτατος Καρδινάλιος κ. Εὶἧὰἶὶ Ιὶἶἂὖ ἒὰὖὖἂὶὗ, Πρόεδρος τοῦ Ποντιφικικοῦ Συμβουλίου διά τήν προώθησιν τῆς ἑνότητος τῶν Χριστιανῶν, ὅστις διηρεύνα, ἵνα πληροφορηθῇ τήν ἄποψιν τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος περί μιᾶς προτεινομένης παγχριστιανικῆς συναντήσεως εἰς ᾿Ιεροσόλυμα ἐπ᾿ εὐκαιρίᾳ τῆς ἐκεῖ παρουσίας τοῦ Πάπα καί περί τῆς ᾿Επισκέψεως Αὐτοῦ εἰς τήν ῾Ελλάδα.
Τό θέμα συνεζητήθη εἰς τήν Διαρκῆ ῾Ιεράν Σύνοδον τῆς 30ῆς Αὐγούστου 1999 καί διά μέν τήν παγχριστιανικήν συνάντησιν ἐκρίθη, ὅτι τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἔχει τήν ἁρμοδιότητα ἐν τῷ πλαισίῳ τοῦ συντονιστικοῦ Αὐτοῦ ἔργου μεταξύ τῶν ᾿Ορθοδόξων ᾿Εκκλησιῶν καί οὕτως ἠκολούθησαν ἄλλαι ἐξελίξεις. Διά δέ τό θέμα τῆς ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα ἐν ᾿Αθήναις ὁ Μακαριώτατος ἀνέλαβεν, ὅπως πείσῃ τόν Καρδινάλιον κ. Εὶἧὰἶὶ Ιὶἶἂὖ ἒὰὖὖἂὶὗ, ὅτι ὁ Πάπας δέν πρέπει νά ἔλθῃ εἰς τήν ῾Ελλάδα. Τοῦτον, τόν Καρδινάλιον, θά συνήντα εἰς Βέρροιαν, εὑρισκόμενον ἐκεῖ, ἵνα συμμετάσχῃ εἰς Διαχριστιανικόν Θεολογικόν Συνέδριον συνδιοργανούμενον ὑπό τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καί τοῦ ΑΤΕΝΕῒΜ, Θεολογικοῦ ᾿Ινστιτούτου Φραγκισκανῶν Μοναχῶν.
῾Η συνάντησις ἐπραγματοποιήθη τήν μεσημβρίαν τῆς Κυριακῆς 5ης Σεπτεμβρίου 1999 εἰς τήν ῾Ιεράν Μονήν Παναγίας Σουμελᾶ καί ὁ Μακαριώτατος ἀνέπτυξεν τά ἐπιχειρήματα τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν, διατί δέν ἐκρίνετο σκόπιμον, νά πραγματοποιήσῃ ὁ Πάπας αὐτήν τήν ᾿Επίσκεψιν εἰς τήν ῾Ελλάδα. ῾Ο Καρδινάλιος κ. ἒὰὖὖἂὶὗ ἀπήντησεν, ὅτι ὁ Πάπας μίαν ἁπλήν εὐχήν διετύπωσεν διά τήν ᾿Επίσκεψιν. Αὐτό δέν σημαίνει, ὅτι ἡ ᾿Επίσκεψις πρόκειται νά γίνῃ τώρα ἤ εἰς τό ἐγγύς μέλλον.
῾Ο Μακαριώτατος διευκρίνησεν εἰς τόν συνομιλητήν Αὐτοῦ ὅτι, ἐάν ἐπιθυμῇ ὁ Πάπας νά ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα ὡς πολιτικόν πρόσωπον, ἡμεῖς δέν θά συμμετάσχωμεν. ῾Ο Καρδινάλιος κ. ἒὰὖὖἂὶὗ ἀπήντησεν, ὅτι αὐτό δέν τό θέλουσιν καθόλου καί μάλιστα εἰς ἥν περίπτωσιν ἀρνηθῶμεν, ἵνα συμμετάσχωμεν εἰς τό Πρόγραμμα τῆς ᾿Επισκέψεως. Διευκρίνησεν, ὅτι ἐάν ἔλθῃ (ὁ Πάπας) θά ἔλθῃ κατόπιν ὑμετέρας συναινέσεως καί ὑμετέρας συμμετοχῆς. ῾Ο Μακαριώτατος ἐδήλωσεν, ὅτι τοῦτο θά γίνῃ, ὅταν ὑπάρξωσιν αἱ κατάλληλαι συνθῆκαι, αἵτινες σήμερον δέν ὑπάρχωσιν καί διά τοῦτο νομίζω, ὅτι ἡ ᾿Επίσκεψις πρέπει νά ἀναβληθῇ.
᾿Εν τῷ μεταξύ τήν 6ην Σεπτεμβρίου 1999 ἐγένετο δήλωσις τοῦ Πρωθυπουργοῦ τῆς ῾Ελλάδος ᾿Εξοχωτάτου κ. Κωνσταντίνου Σημίτη, ὅστις εὑρισκόμενος εἰς Θεσσαλονίκην διά τά ἐγκαίνια τῆς Διεθνοῦς ᾿Εκθέσεως Θεσσαλονίκης εἶπε, ὅτι «ὁ Πάπας εἶναι ᾿Αρχηγός Κράτους καί ὡς ᾿Αρχηγός Κράτους εἶναι εὐπρόσδεκτος νά ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα» («Τά Νέα» 6.9.1999).
᾿Επί τῆς συζητήσεως τοῦ Μακαριωτάτου καί τοῦ Καρδιναλίου κ. ἒὰὖὖἂὶὗ, καθώς ἐπίσης καί ἐπί τῆς δηλώσεως τοῦ Πρωθυπουργοῦ, ἐνημερώθη ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος εἰς τήν Συνεδρίαν τῆς 6ης Σεπτεμβρίου 1999 καί ἐξεδόθη αὐθημερόν ᾿Ανακοινωθέν ἐκθέτον τάς ἀπόψεις Αὑτῆς ἐπί τοῦ τεθέντος θέματος.
Διά τοῦ ᾿Ανακοινωθέντος τούτου ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ἔλεγε·
1. Διά τό θέμα τῆς προτεινομένης ὑπό τοῦ Πάπα συναντήσεως μετά τῶν ἡγετῶν τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας, ἁρμόδιον εἶναι τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, εἰς τά πλαίσια τοῦ συντονιστικοῦ ρόλου Αὐτοῦ μεταξύ τῶν ᾿Ορθοδόξων ᾿Εκκλησιῶν.
2. ῞Οτι ὁ Πάπας εἶναι ἐλεύθερος νά ἔλθῃ εἰς τήν χώραν ἡμῶν ὡς ᾿Αρχηγός Κράτους.
3. ῞Οτι ἡ ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος δέν ἔχει λάβει ἐπιστολήν ἀναφερομένην εἰς ἐπίσημον ἐκκλησιαστικήν ᾿Επίσκεψιν τοῦ Πάπα εἰς ᾿Αθήνας.
4. ῞Οτι διά μίαν ἐκκλησιαστικήν ἐπίσημον ᾿Επίσκεψιν τοῦ Πάπα εἰς τήν ῾Ελλάδα πρέπει·
α) ῞Οπως ἀκολουθηθῇ ἡ συνήθης διαδικασία. ῎Ητοι, ὅπως προηγηθῇ συνεννόησις καί ὅπως ὑποβληθῇ αἴτημα.
β) ῞Οπως ἀναπτυχθῶσιν αἱ κατ᾿ ἐξοχήν ἀρεταί τῆς ταπεινοφροσύνης καί τῆς μετανοίας ἐν συνδυασμῷ πρός τήν προσήλωσιν εἰς τήν εὐαγγελικήν ἀλήθειαν.
γ) ῞Οπως ἀρθῶσιν ἐκ τῶν σχέσεων ᾿Ορθοδόξου καί Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας αἱ ἐπεκτατικαί, προσηλυτιστικαί καί ὑπονομευτικαί τάσεις εἰς βάρος τῶν ᾿Ορθοδόξων ᾿Εκκλησιῶν καθώς καί ἡ Οὐνία.
5. ῞Οτι, κατά τήν δήλωσιν τοῦ Καρδιναλίου κ. ἒὰὖὖἂὶὗ, ὁ Ρωμαῖος Ποντίφιξ διά τῆς ᾿Εγκυκλίου αὐτοῦ ἐξέφρασε ἁπλήν εὐχήν, ὅπως ἐπισκεφθῇ τάς ᾿Αθήνας. ῞Οτι ἡ ἐπίσκεψις αὐτή δέν ἔχει προγραμματισθῇ διά τό ἐγγύς μέλλον.
2. Τί θέμα τίθεται.
῾Ο Πάπας ζητεῖ νά ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα διά προσκύνημα εἰς ῎Αρειον Πάγον.
Τό θέμα τῆς ᾿Επισκέψεως ἐπανέρχεται μετά παρέλευσιν ἔτους καί τίθεται κατά τήν 13ην ᾿Οκτωβρίου 2000 ὑπό τοῦ ᾿Αποστολικοῦ Νουντσίου ἐν ᾿Αθήναις ᾿Αρχιεπισκόπου κ. Ρὰ῟῝ Τὰὲὸὦ, ὅστις ἐπεσκέφθη τόν Μακαριώτατον εἰς τήν ῾Ιεράν ᾿Αρχιεπισκοπήν καί τοῦ ἀνεκοίνωσεν τήν ἐπιθυμίαν τοῦ Πάπα, μεταβαίνοντος πρός Δαμασκόν, κατά τήν ῎Ανοιξιν τοῦ 2001, ὅπως σταθμεύσῃ εἰς ᾿Αθήνας διά νά προσκυνήσῃ εἰς τόν ῎Αρειον Πάγον καί ἐζήτησεν τήν ἄποψιν τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος.
Μετά δέκα ἡμέρας, τήν 23ην ᾿Οκτωβρίου 2000, ὁ Νούντσιος ἀπέστειλεν ἐπιστολήν καί σχέδιον προγράμματος, ἵνα συζητηθῇ εἰς τήν Διαρκῆ ῾Ιεράν Σύνοδον.
῾Ο Μακαριώτατος ἐνημέρωσεν τήν Διαρκῆ ῾Ιεράν Σύνοδον εἰς τήν Συνεδρίαν τῆς 7ης Νοεμβρίου 2000 καί ἡ ῾Ιερά Σύνοδος παρέπεμψεν τό θέμα πρός μελέτην καί εἰσήγησιν εἰς τήν Συνοδικήν ᾿Επιτροπήν ἐπί τῶν Διορθοδόξων καί Διαχριστιανικῶν Σχέσεων.
᾿Ηκολούθησεν τήν 22αν Νοεμβρίου 2000 συνάντησις τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας κ. ᾿Αμβροσίου προέδρου τῆς Συνοδικῆς ᾿Επιτροπῆς ἐπί τῶν Διορθοδόξων καί Διαχριστιανικῶν Σχέσεων μετά τοῦ ῾Υφυπουργοῦ ᾿Εξωτερικῶν ᾿Εξοχωτάτου κ. Γρηγορίου Νιώτη εἰς τό ῾Υπουργεῖον ᾿Εξωτερικῶν, εἰς ἥν διευκρινήσθησαν αἱ ἀπόψεις τῆς Κυβερνήσεως ἐπί τοῦ θέματος. ῾Η Κυβέρνησις συγκατετίθετο εἰς τήν ᾿Επίσκεψιν παρά τάς ἐπ᾿ αὐτῆς ἐκφραζομένας ἐπιφυλάξεις καί ἀντιρρήσεις τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου.
3. Τό θέμα ἐπανεξετάζεται.
Μέ τήν ᾿Επίσκεψιν τοῦ Πάπα εἰς ᾿Αθήνας ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ἠσχολήθη ἐκ νέου εἰς τήν Συνεδρίαν τῆς 1ης Δεκεμβρίου 2000. Κατόπιν διεξοδικῆς συζητήσεως τῶν Σεβασμιωτάτων Συνοδικῶν Μητροπολιτῶν, ἀφοῦ ἐτέθησαν ὑπ᾿ ὄψιν τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου ἡ Εἰσήγησις τῆς Συνοδικῆς ᾿Επιτροπῆς ἐπί τῶν Διορθοδόξων καί Διαχριστιανικῶν Σχέσεων καί ἄλλα στοιχεῖα, ἐλήφθη ἡ γνωστή ἀπόφασις, ἥτις κατεγράφη εἰς τό ἐκδοθέν ὑπό τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου, αὐθημερόν ᾿Ανακοινωθέν ἔχον ὡς ἑξῆς·
ΑΘΗΝῌΣΙ τῇ 1ῃ Δεκεμβρίου 2000
ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ
῾Η ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος ἐβολιδοσκοπήθη ἀπό ἐκπρόσωπο τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας ἐάν θά εἶχε ἀντίρρηση διά μία ἐνδεχόμενη ἐπίσκεψη τῆς Α. Α. τοῦ Πάπα Ρώμης ᾿Ιωάννου Παύλου τοῦ Β´ τήν προσεχῆ ῎Ανοιξη στήν ᾿Αθήνα καθ᾿ ὁδόν ἀπό Δαμασκοῦ πρός Μάλταν προκειμένου νά προσκυνήσει τό Βῆμα τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου στήν ᾿Ακρόπολη.
῾Η ῾Ιερά Σύνοδος κατά τή σημερινή της Συνεδρία λαβοῦσα ὑπ᾿ ὄψιν α) τήν σχετικήν εἰσήγησιν τῆς Συνοδικῆς ᾿Επιτροπῆς γιά τίς Διορθόδοξες καί Διαχριστιανικές Σχέσεις καί β) ἄλλα στοιχεῖα πού περιῆλθαν εἰς γνῶσιν της ἀπεφάσισε·
1. Εἶναι δικαίωμα οἱουδήποτε προσώπου ἄρα καί τοῦ Πάπα νά ἐπισκεφθεῖ τήν χώρα μας καί μάλιστα γιά νά προσκυνήσει στόν τόπο ὅπου ὁ ᾿Απόστολος Παῦλος ἐκήρυξε στούς ᾿Αθηναίους στήν Πνύκα.
2. ῾Η ῾Ιερά Σύνοδος κρίνει ὅτι κατ᾿ ἀρχήν δέν ἔχει ἁρμοδιότητα νά συμφωνήσει ἤ ὄχι μέ τήν προσκυνηματική αὐτή ἐπίσκεψη καί οὔτε καί ἀντίρρηση.
3. Θεωρεῖ ὅμως ἀναγκαῖο νά ὑπογραμμίσει ὅτι κατά τήν λήψη τῆς ὁριστικῆς ἀποφάσεως ἀπό τούς ἁρμοδίους, πρέπει νά συνεκτιμηθοῦν (καί ἀσφαλῶς θά συνεκτιμηθοῦν) ὅλα τά στοιχεῖα πού συνθέτουν τόν κανονικό, ἱστορικό, κοινωνικό καί θρησκευτικό περίγυρο τῆς χώρας μας καί εἶναι φυσικό νά ἐπηρεάζουν τήν πραγματοποίηση ἤ μή τῆς προσκυνηματικῆς αὐτῆς ἐπισκέψεως.
Πρός τήν κατεύθυνση ἐξ ἄλλου αὐτή ἐκινήθη πρόσφατα καί ἡ Ρωμαιοκαθολική ῾Ιεραρχία τῆς ῾Ελλάδος.
Εκ τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου
Διά τῆς ἐν λόγῳ ἀποφάσεως ῾Ιερά Σύνοδος δέν προσεκάλεσε τόν Πάπα, ἀλλά καί δέν ἠδύνατο νά ἐμποδίσῃ Αὐτόν νά ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα, τονίζουσα πάντως τάς ἐντόνους ἐπιφυλάξεις Αὑτῆς εἰς περίπτωσιν πραγματοποιήσεως τῆς ᾿Επισκέψεως.
4. ῾Η πρόσκλησις τοῦ Πάπα ὑπό τοῦ ᾿Εξοχωτάτου Προέδρου τῆς Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνου Στεφανοπούλου.
Κατά τήν 24ην ᾿Ιανουαρίου 2001 ἐπεσκέφθη τό Βατικανόν ὁ Πρόεδρος τῆς ῾Ελληνικῆς Δημοκρατίας ᾿Εξοχώτατος κ. Κωνσταντῖνος Στεφανόπουλος, ὅστις καί προσεκάλεσεν, ὡς προσεκάλεσεν, τόν Πάπαν νά ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα.
Τό θέμα τῆς προσκλήσεως συνεζητήθη εἰς τήν Διαρκῆ ῾Ιεράν Σύνοδον τῆς 5ης Φεβρουαρίου 2001 καί Αὕτη ἀπεφάσισεν νά ἐμμείνῃ εἰς τήν ᾿Απόφασιν Αὐτῆς τῆς 1ης Δεκεμβρίου 2000.
5. ῾Η ᾿Επιστολή τοῦ Πάπα.
῾Ο Μακαριώτατος ἐν τῇ Συνεδρίᾳ τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς 7ης Μαρτίου 2001 ἀνεκοίνωσεν εἰς τούς Σεβασμιωτάτους Συνοδικούς Συνέδρους, ὅτι τόν ἐπεσκέφθη ἐκ νέου ὁ ᾿Αποστολικός Νούντσιος τήν 16ην Φεβρουαρίου 2001 εἰς τήν ῾Ιεράν ᾿Αρχιεπισκοπήν καί τοῦ παρέδωσεν προσωπικήν ᾿Επιστολήν τοῦ Πάπα φέρουσαν ἡμερομηνίαν 9 Φεβρουαρίου 2001, εἰς τήν ὁποίαν ὁ Πάπας ἠρώτα μετά πολλῆς διακριτικότητος, ἐάν ἡ ἐπιθυμία Αὑτοῦ νά ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα καί νά προσκυνήσῃ εἰς τόν ῎Αρειον Πάγον θά προσέκρουεν εἰς τήν ἀντίρρησιν τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν. ῾Ο Μακαριώτατος, ἐνῷ ἐξέθεσεν εἰς τόν ᾿Αποστολικόν Νούντσιον τάς ἀντιρρήσεις Αὑτοῦ διά τήν ᾿Επίσκεψιν, ἐπεφυλάχθη, ἵνα ἀπαντήσῃ μετά τήν ἀπόφασιν τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου.
Εἰς τήν Διαρκῆ ῾Ιεράν Σύνοδον διεξήχθη εὐρυτάτη συζήτησις μεταξύ τῶν Σεβασμιωτάτων Συνοδικῶν Μελῶν, εἰς ἥν ἐξεφράσθησαν αἱ γνῶμαι τῶν Συνοδικῶν καί ἀπεφασίσθη νά δοθῇ ἀπάντησις εἰς τό αἴτημα ὡς ἑξῆς·
«῾Η ῾Ιερά Σύνοδος ἐξετάσασα, μέ ὑπεύθυνη ἐκκλησιαστική κρίση, κατά τήν σημερινή Συνεδρία τό αἴτημα τοῦτο καί ἐν συνεπείᾳ πρός τό δεσμευτικό γι᾿ Αὐτήν ᾿Ανακοινωθέν της τῆς 1.12.2000, ὁμοφώνως ἀνακοινώνει τά κάτωθι·
1. Μέσα στό εὐρύ πνεῦμα της ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία μας, παρά τίς ὁποιεσδήποτε ἐπιφυλάξεις πού θά ἐδικαιοῦτο νά ἔχει ὡς πρός τήν πραγματοποίηση αὐτῆς τῆς ἐπισκέψεως, δέν ἐπιθυμεῖ νά διατυπώσει ἄρνηση στήν ἱκανοποίηση τῆς ὡς ἄνω ἐπιθυμίας τοῦ Ρωμαίου Ποντίφηκα, πολλῷ μᾶλλον διότι αὐτή ἔχει ἀκραιφνῆ προσκυνηματικό καί μόνο χαρακτῆρα. ῾Η ῾Ελλάδα εἶναι μία ᾿Ορθόδοξη χώρα πού ὁ φιλότιμος Λαός της εἶναι παραδοσιακά φιλόξενος καί εὐγενής.
2. ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία δέν περιφρονεῖ καί δέν ὑποτιμᾶ τήν ἱστορική μνήμη πού παραμένει ἐναργής στόν τόπο αὐτό, ἀλλ᾿ οὔτε αὐτοεγκλωβίζεται σέ ἀδιέξοδα, πού σκοτίζουν τόν νοῦ καί ἀλλοιώνουν τίς ἀληθινές διαστάσεις τῶν γεγονότων. Οὐδέποτε ἐφοβήθη τίς προκλήσεις καί ἀπέδειξε ὅτι μπορεῖ νά τίς ἀντιμετωπίζει μέ πραότητα, νηφαλιότητα καί ψυχραιμία.
3. ῾Ο πιστός ῾Ελληνικός Λαός καλεῖται νά ἐμπιστευθεῖ τήν ᾿Εκκλησιαστική του ῾Ηγεσία πού ὀρθοτομεῖ τήν ἀλήθεια καί νά μήν παρασυρθεῖ ἀπό διαστρεβλωτικές ἑρμηνεῖες τῶν ἀληθινῶν διαστάσεων τοῦ γεγονότος, πού ἐνδεχομένως θά γίνει προσπάθεια νά τοῦ προσδοθοῦν.
Οἱ λεπτομέρειες τῆς ἐπισκέψεως αὐτῆς, ἰδιαίτερα δέ οἱ ἀναφερόμενες στό ἐπίπεδο συμμετοχῆς τῆς ᾿Εκκλησίας μας στίς διάφορες ἐκδηλώσεις πού θά ὀργανωθοῦν, θά ρυθμισθοῦν ἀπό κοινοῦ, σύμφωνα μέ τούς ῾Ιερούς Κανόνες καί τίς παραδόσεις τῆς ᾿Εκκλησίας μας.
᾿Εκ τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου» (᾿Ανακοινωθέν 7-3-2001)
Συγχρόνως συνεκροτήθη ᾿Επιτροπή ὑπό τήν προεδρίαν τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου ᾿Αττικῆς κ. Παντελεήμονος ἀποτελουμένη ἐκ τῶν·
1. ᾿Αρχιμανδρίτου κ. Θεολόγου ᾿Αποστολίδη, ᾿Αρχιγραμματέως τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος.
2. ᾿Αρχιμανδρίτου κ. Πατρικίου Καλεώδη, Διευθυντοῦ τοῦ Γραφείου ᾿Εθιμοτυπίας τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου.
3. Πρωτοπρεσβυτέρου κ. Θωμᾶ Συνοδινοῦ, Πρωτοσυγκέλλου τῆς ῾Ιερᾶς ᾿Αρχιεπισκοπῆς ᾿Αθηνῶν καί
4. τῆς ἐμῆς ταπεινότητος
ἐπί τῷ τέλει, ὅπως διαχειρισθῇ τό θέμα, πραγματοποιήσῃ τάς ἀπαραιτήτους συννενοήσεις μετά τῶν συναρμοδίων ᾿Αρχῶν, δηλαδή τῆς ῾Ελληνικῆς Κυβερνήσεως, τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Αντιπροσωπείας κ.τ.λ. καί διαμορφώσῃ τό Πρόγραμμα τῆς ᾿Επισκέψεως συμφώνως πρός τά ἀποφασισθέντα ὑπό τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου ὡς πρός τόν βαθμόν καί τό ἐπίπεδον συμμετοχῆς τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος εἰς τό Πρόγραμμα τῆς ᾿Επισκέψεως.
Τέλος ἀπεφασίσθη, ὅπως ἀποσταλῇ γραπτή ἀπάντησις εἰς τήν ἐπιστολήν τοῦ Πάπα, δι᾿ ἧς ἐγνωρίσθη εἰς Αὐτόν, ὅτι ἡ ῾Ιερά Σύνοδος «συνεκτιμήσασα ἀφ᾿ ἑνός τήν ὑφισταμένην σχετικήν πρόσκλησιν πρός ῾Υμᾶς τοῦ ᾿Εξοχωτάτου Προέδρου τῆς ῾Ελληνικῆς Δημοκρατίας κ. κ. Κωνσταντίνου Στεφανοπούλου, ἀφ᾿ ἑτέρου τόν διακαῆ προσκυνηματικόν πόθον τῆς ῾Υμετέρας ῾Αγιότητος, παρά τάς οἱασδήποτε ἐπιφυλάξεις, ἅστινας θά ἠδύνατο, ἵνα διατηρῇ ὡς πρός τήν στιγμήν πραγματοποιήσεως τῆς τοιαύτης ἐπισκέψεως, προερχομένας ἐκ τῶν διαμορφωθεισῶν διά μέσου τῶν αἰώνων ποικίλων κανονικῶν, ἱστορικῶν, κοινωνικῶν καί θρησκευτικῶν συνθηκῶν . . . . . δέν ἔχει ἀντίρρησιν διά τήν ἱκανοποίησιν τῆς ὡς ἄνω ἐπιθυμίας ῾Υμῶν, πολλῷ δέ μᾶλλον, διότι αὕτη ἔχει ἀκραιφνῶς ἐπετειακόν καί προσκυνηματικόν χαρακτήρα» (Συνοδική ᾿Επιστολή ἀριθ. πρωτ. 915/405/8.3.2001).
Τό θέμα συνεζητήθη ἐπί μικρόν χρόνον καί εἰς τήν Συνεδρίαν τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ἑπομένης, ἤτοι 8ης Μαρτίου 2001.
6. ῾Η ἐξέλιξις.
῾Η Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ἐνημερώθη διά τάς ἐν τῷ μεταξύ ἐξελίξεις ἐν τῇ Συνεδρίᾳ τῆς 3ης ᾿Απριλίου 2001 ὑπό τοῦ Μακαριωτάτου Προέδρου Αὑτῆς καί τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου ᾿Αττικῆς κ. Παντελεήμονος, προέδρου τῆς ὑπ᾿ Αὐτῆς συγκροτηθείσης ᾿Επιτροπῆς διά νά συζητήσῃ μετά τῆς ἀντιστοίχου ᾿Επιτροπῆς τοῦ Βατικανοῦ τά ἐπί μέρους θέματα τοῦ Προγράμματος τῆς ᾿Επισκέψεως. Κατά τάς κοινάς συναντήσεις συνεζητήθησαν καί συνεφωνήθησαν αἱ διατυπωθεῖσαι ὑπό τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου ἀρχαί, αἱ καθορίζουσαι καί τό ἐπίπεδον συμμετοχῆς τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν εἰς τό καταρτιζόμενον Πρόγραμμα καί μάλιστα·
α. ῞Οτι ἀπεκλείσθησαν αἱ συμπροσευχαί.
β. ῞Οτι δέν θά συμμετάσχωμεν εἰς τήν ἐπίσημον ὑποδοχήν.
γ. ῞Οτι ἡ παρουσία ἡμῶν θά περιορισθῇ μόνον εἰς τάς ἀπολύτως ἀπαραιτήτους καί ἐπιβαλλομένας ὑπό τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐθιμοτυπίας ἐκδηλώσεις ἤτοι·
Τήν ἐπίσκεψιν τοῦ Πάπα εἰς τήν ῾Ιεράν ᾿Αρχιεπισκοπήν ᾿Αθηνῶν καί τήν ἀνταπόδοσιν τῆς ἐπισκέψεως αὐτῆς μέ τοιαύτην τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου εἰς τό κατάλυμα Αὐτοῦ, δηλαδή εἰς τήν ᾿Αποστολικήν Νουντσιατούραν. Καθώς ἐπίσης καί εἰς τήν ἐπί τοῦ ᾿Αρείου Πάγου ἐκδήλωσιν.
δ. ῞Οτι ἐπροτάθη, ὅπως ὁ Πάπας προβῇ εἰς τήν αἴτησιν συγγνώμης διά τάς εἰς βάρος τῶν ᾿Ορθοδόξων ἐνεργείας τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν.
ε. ῞Οτι ἐπροτάθη ἐπίσης, ὅπως ὁ Πάπας κατά τήν ὁμιλίαν Αὑτοῦ, ἀναφερθῇ εἰς τήν ἀνάγκην τῆς διατηρήσεως τῆς χριστιανικῆς παραδόσεως τῆς Εὐρώπης.
στ. ῞Οτι εἰς τό μέρος τοῦ Προγράμματος, εἰς ὅ συμμετέχει ἡ ᾿Εκκλησία ἡμῶν, δέν θά παρίσταται Οὐνίτης.
ζ. ῞Οτι ἡ θεία Λειτουργία τοῦ Πάπα διά τούς Καθολικούς τελεσθήσεται εἰς κλειστόν χῶρον ἀνάλογον τοῦ πληρώματος τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας ἐν ῾Ελλάδι, ἵνα ἀποφευχθῇ ἡ πρόκλησις ἐπεισοδίων καί ἵνα μή δημιουργηθῶσιν ἐντυπώσεις προωθοῦσαι τόν ἐπεκτατισμόν καί τόν ἡγεμονισμόν τοῦ Βατικανοῦ.
η. ῞Οτι δέν ἐδέχθημεν τήν πρόσκλησιν τοῦ Μακαριωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν εἰς τό Βατικανόν καί τήν τοιαύτην εἰς κοινόν Δεῖπνον μετά τοῦ Πάπα.
θ. ῞Οτι θά ὑπογραφῇ «Κοινή Δήλωσις» ὑπό τοῦ Πάπα καί τοῦ Μακαριωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου.
῾Η Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ἐνέκρινεν ταύτας καί ἀπεφάσισεν, ὅπως τά μέλη τῆς Συνοδικῆς ᾿Επιτροπῆς τῶν Διορθοδόξων καί Διαχριστιανικῶν Σχέσεων πλαισιώσωσιν τόν Μακαριώτατον ᾿Αρχιεπίσκοπον κατά τήν ἐν τῇ ῾Ιερᾷ ᾿Αρχιεπισκοπῇ ᾿Αθηνῶν ᾿Επίσκεψιν τοῦ Πάπα καί συνοδεύσωσιν Αὐτόν εἰς τήν ἐκδήλωσιν εἰς τόν ῎Αρειον Πάγον καί εἰς τήν ᾿Επίσκεψιν Τούτου εἰς τήν ᾿Αποστολικήν Νουντσιατούραν.
7. ῎Εγκρισις τῶν κειμένων.
῾Ο Μακαριώτατος ᾿Αρχιεπίσκοπος ἔθετο ὑπ᾿ ὄψιν τῶν Σεβασμιωτάτων Συνοδικῶν Μητροπολιτῶν τά κείμενα α) τῆς ὁμιλίας Αὐτοῦ - προσφωνήσεως πρός τόν Πάπαν εἰς τήν ῾Ιεράν ᾿Αρχιεπισκοπήν ᾿Αθηνῶν καί β) τῆς Κοινῆς Δηλώσεως τοῦ Πάπα καί Αὐτοῦ, ἥτις καί ἀνεγνώσθη κατά τήν ἐκδήλωσιν ἐν τῷ ᾿Αρείῳ Πάγῳ, κατά τήν Συνεδρίαν τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς 27ης ᾿Απριλίου 2001.
῾Η Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ἐνέκρινεν τά κείμενα.
Εἰς τήν Συνεδρίαν ταύτην συνεζητήθησαν διεξοδικῶς τά ἐπί μέρους θέματα τοῦ Προγράμματος καί ἐπανελήφθησαν αἱ παγιωθεῖσαι πλέον ὁδηγίαι καί κατευθύνσεις διά τόν χειρισμόν τοῦ θέματος. Κατ᾿ αὐτήν ἐνεκρίθη καί τό καταρτισθέν ὑπό τοῦ Γραφείου τῆς ᾿Εθιμοτυπίας τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου «Σχέδιον Σημειώματος τῆς ἀνεπισήμου ἐκκλησιαστικῶς προσκυνηματικῆς ᾿Επισκέψεως εἰς ᾿Αθήνας τοῦ Πάπα Ρώμης ᾿Ιωάννου Παύλου τοῦ Β´ καί τῆς Συναντήσεως Αὐτοῦ μετά τῆς Αὑτοῦ Μακαριότητος τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστοδούλου».
Τέλος ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος δι᾿ ᾿Ανακοινωθέντος κατέστησεν γνωστάς τάς ἀποφάσεις Αὑτῆς πρός ἅπαντας (᾿Ανακοινωθέν 27 ᾿Απριλίου 2001).
ΑΘΗΝῌΣΙ τῇ 27ῃ ᾿Απριλίου 2001
ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ
Συνῆλθε σήμερα, 27η τοῦ μηνός ᾿Απριλίου ἐ. ἔ., σέ ἔκτακτη Συνεδρία, ὑπό τήν Προεδρίαν τοῦ Μακαριωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστοδούλου, ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, μέ θέμα συζητήσεως τήν ἐπικείμενη προσκυνηματική ἐπίσκεψη τοῦ Πάπα Ρώμης ᾿Ιωάννου - Παύλου τοῦ Β´ μετά ἀπό πρόσκληση τῆς ῾Ελληνικῆς Πολιτείας.
Κατά τήν Συνεδρία ὁ Μακαριώτατος ᾿Αρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. Χριστόδουλος ἐνημέρωσε τά μέλη τῆς Δ.Ι.Σ. γιά τά τῆς ἐπισκέψεως τοῦ Ρωμαίου Ποντίφικος καί γιά τίς συναντήσεις καί ἐνέργειες τῆς ὁρισθείσης «Εἰδικῆς ᾿Επιτροπῆς διά τήν ἐπίσκεψιν τοῦ Πάπα στήν ῾Ελλάδα» μετά τῶν ᾿Εκπροσώπων τοῦ Βατικανοῦ.
1. Σέ αὐτές τίς συναντήσεις ἡ Εἰδική ᾿Επιτροπή, ἔχουσα λάβει σαφεῖς ὁδηγίες καί κατευθύνσεις ἀπό τόν Μακαριώτατο Προκαθήμενο τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος καί Πρόεδρο τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου, μέ πνευματική ἀνδρεία καί σαφῆ ἐκκλησιολογικό προσανατολισμό, συνεζήτησε τίς προϋποθέσεις ὑπό τίς ὁποῖες θά ἦταν δυνατή ἡ ἐθιμικοῦ χαρακτῆρος παρουσία τῆς ᾿Εκκλησίας στίς ἐκδηλώσεις μέ τήν εὐκαιρία τῆς ἐν λόγῳ ἐπισκέψεως.
2. ῾Η παρουσία τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος στίς ἐκδηλώσεις αὐτές ρυθμίστηκε μέ κριτήριο καί βάση α) τίς Παραδόσεις τῆς ᾿Εκκλησίας μας καί τούς ῾Ιερούς Κανόνες, β) τήν εὐγένεια πού χαρακτηρίζει τόν ῾Ελληνορθόδοξο καί φιλότιμο Λαό μας, χωρίς βέβαια νά περιφρονεῖται καί νά ὑποτιμᾶται ἡ ἱστορική μνήμη, καί γ) τήν βεβαιότητα ὅτι ἡ προσκυνηματική ἐπίσκεψη τοῦ Πάπα στήν ῾Ελλάδα γιά κανένα λόγο δέν συνιστᾶ κίνδυνο γιά τήν ἐκκλησιαστική αὐτοσυνειδησία καί ὀρθόδοξη πίστη.
3. ῾Η ᾿Εκκλησία θά παραστῆ στίς προβλεπόμενες ἐκ τοῦ Πρωτοκόλλου ἐκδηλώσεις (᾿Επίσκεψη τοῦ Πάπα στήν ῾Ιερά ᾿Αρχιεπισκοπή, Προσκύνημα στόν ῎Αρειο Πάγο, ἀνταποδοτική ἐπίσκεψη στό κατάλυμμα τοῦ Πάπα) καί σέ καμμία ἀπό αὐτές δέν θά ὑπάρξει κατ᾿ οὐδένα τρόπον συμπροσευχή. Κατά τήν ἐπίσκεψη τοῦ Ρωμαίου Ποντίφικος στήν ῾Ιερά ᾿Αρχιεπισκοπή ᾿Αθηνῶν ὁ Μακαριώτατος ᾿Αρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστόδουλος θά προσφωνήσει αὐτόν θέτοντας μέ παρρησία, ἐνάργεια, θεολογική καί ἱστορική τεκμηρίωση, ὅλα ἐκεῖνα τά θέματα δογματικοῦ, ἐκκλησιολογικοῦ, καί ἱστορικοῦ περιεχομένου, πού προκαλοῦν θλίψη, πικρία καί ἔντονο προβληματισμό στόν ᾿Ορθόδοξο κόσμο, μέ ἰδιαίτερη ἀναφορά στό πρόβλημα τῆς Οὐνίας.
4. ῾Η ἱερά Σύνοδος ἐνέκρινε ὁμοφώνως τίς ὡς ἄνω ἐνέργειες, καθώς καί τά κείμενα τῆς προσφωνήσεως καί τῆς κοινῆς Δηλώσεως.
᾿Εκ τοῦ Γραφείου Τύπου τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου
7. ῾Η ἀποτίμησις.
᾿Εν Συνόδῳ, κατά τήν Συνεδρίαν τῆς 17ης Μαΐου 2001, ἐγένετο ἡ ἐκτίμησις τῆς ὅλης ᾿Επισκέψεως μετά παρατηρήσεων καί σχολιασμῶν ἐπί διαφόρων ἐπισυμβάντων κατ᾿ αὐτήν καί ἰδίως διά τήν αἰτηθεῖσαν ὑπό τοῦ Πάπα συγγνώμην. Τό καθολικόν συμπέρασμα εἶναι, ὅτι ἐκ τῆς ᾿Επισκέψεως συνάγονται πολύ θετικά συμπεράσματα διά τήν ᾿Εκκλησίαν ἡμῶν. ῾Η ᾿Εκκλησία ἡμῶν πιστή εἰς τά κανονικά ἐκκλησιαστικά καί θεολογικά θεσπίσματα, ἄνευ ἀπεμπολήσεως τῆς ἱστορίας καί τῶν ἀπό τοῦ Σχίσματος καί ἐντεῦθεν γενομένων, ἔδωσεν μίαν μαρτυρίαν τῆς αὐτοσυνειδησίας Αὐτῆς μετά παρρησίας καί τόλμης.
8. Τό ῎Εργον τῆς ᾿Επιτροπῆς.
῾Ως ἐλέχθη ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος εἰς τήν Συνεδρίαν τῆς 7ης Μαρτίου 2001 συνεκρότησεν ᾿Επιτροπήν, τελοῦσαν ὑπό τήν προεδρίαν τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου ᾿Αττικῆς κ. Παντελεήμονος μέ τήν προαναφερθεῖσαν σύνθεσιν καί τόν καθωρισμένον σκοπόν.
Τό ἔργον τῆς ᾿Επιτροπῆς ἦτο·
α) ῞Οπως συνεργασθῇ μετά τῆς ἀντιστοίχου ᾿Επιτροπῆς τοῦ Βατικανοῦ καί συζητήσῃ ἐν λεπτομερίαις τό Πρόγραμμα τῆς ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα.
β) ῞Οπως συνεργασθῇ μετά τῆς ῾Ελληνικῆς Κυβερνήσεως καί τάς ὑπολοίπους συναρμοδίας ᾿Αρχάς διά τήν ᾿Επίσκεψιν.
γ) ῞Οπως προετοιμάσῃ τά ἀφορῶντα εἰς τήν ᾿Εκκλησίαν τῆς ῾Ελλάδος μέρη τοῦ Προγράμματος τῆς ᾿Επισκέψεως.
Οὕτως·
Α. ῾Η συνεργασία μετά τῆς ᾿Επιτροπῆς τοῦ Βατικανοῦ.
῾Η ᾿Επιτροπή εἶχε τάς ἑξῆς συναντήσεις·
Ι. Τήν 15ην Μαρτίου 2001 μετά τοῦ ᾿Αποστολικοῦ Νουντσίου ᾿Εξοχωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου κ. Ρὰ῟῝ Τὰὲὸὦ, συνοδευομένου ὑπό τοῦ Γραμματέως αὐτοῦ.
ΙΙ. Τήν 30ήν Μαρτίου 2001 μετά τῶν αὐτῶν.
ΙΙΙ. Τήν 2αν ᾿Απριλίου 2001 μετά τῆς ἀφιχθείσης ἐκ Ρώμης ᾿Επιτροπῆς ὑπό τήν προεδρίαν τοῦ ᾿Εξοχωτάτου Καρδιναλίου κ. ὓ῏ὲὸἶὦ῏ Τ῟ὴὴἂ.
ΙV. Τήν 19ην ᾿Απριλίου μετά τῆς αὐτῆς ᾿Επιτροπῆς.
Εἰς τάς πολυώρους συζητήσεις, εἰς ἅς ἐτίθεντο τά ἐπί μέρους ζητήματα τοῦ Προγράμματος, ἡ ᾿Επιτροπή τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν ἐκινήθη ἐπί τῇ βάσει τῶν προσδιορισθεισῶν ἀρχῶν καί συνεφωνήθησαν·
1.- ῞Οτι δέν ἐπρόκειτο νά συμμετάσχωμεν εἰς τήν ἐπίσημον ὑποδοχήν διά τόν λόγον, ὅτι ἐφ᾿ ὅσον δέν ἀπηύθυνεν ἡ ᾿Εκκλησία ἡμῶν τήν πρόσκλησιν καί ἐφ᾿ ὅσον ὁ Μακαριώτατος ᾿Αρχιεπίσκοπος δέν παρίσταται εἰς τήν ὑπό τοῦ Προέδρου τῆς Δημοκρατίας ὑποδοχήν ᾿Αρχηγῶν Κρατῶν.
2.- ῞Οτι δέν θά πραγματοποιηθῇ συμπροσευχή. ῞Οτι θά ἀναγνωσθῇ τό κείμενον ἐκ τῶν Πράξεων τῶν ᾿Αποστόλων, ὅπου ἡ δημηγορία τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου πρός τούς ᾿Αθηναίους (Πράξ. ιζ´ 22-34), ἑλληνιστί καί ἀγγλιστί ὑπό μελῶν τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Κοινότητος. ῞Οτι δέν θά ψαλῇ οὐδείς ὕμνος. Μόνον θύραθεν μουσική.
3.- ῞Οτι δέν θά φορεθῶσιν ἄμφια.
4.- ῞Οπως ἀποφευχθῇ ἡ χρῆσις τῆς λατινικῆς γλώσσης.
5.- ῞Οτι δέν θά παρίσταται Οὐνίτης, οὔτε ὁ Γρατιανουπόλεως, οὔτε ὁ Καρδινάλιος κ. Ιὼὃὰὴὸ Μ῏῟ὖὖὰ ἲὰ῏῟ὶ, Ρἶὸὺὸὴὦ ἒ῏ὃὼἶὸὼὰὦἂ῏ὃ Εὰὖὦὸἶὃ ἒ῍῟ἶὴ῍ὸὖ (Προϊστάμενος τῆς Συνόδου τῶν ᾿Ανατολικῶν ᾿Εκκλησιῶν).
6.- ῞Οτι ἡ ἐκδήλωσις εἰς τόν ῎Αρειον Πάγον δέν θά ἔχῃ χαρακτῆρα ἐκκλησιαστικόν καί ἐντυπωσιασμοῦ, εἰς ἥν θά συμμετάσχωμεν ἐπί ἴσοις ὅροις. ῾Ο Πάπας καί ὁ ᾿Αρχιεπίσκοπος θά εὑρίσκωνται ἐπί τοῦ αὐτοῦ ἐπιπέδου. ῞Οτι αἱ ἑκατέρωθεν Συνοδίαι θά ἀποτελοῦνται ἐξ ἴσου ἀριθμοῦ προσώπων, ἱστάμεναι ἐπί τοῦ αὐτοῦ ἐπιπέδου.
7.- ῞Οτι τό κείμενον τῆς «Κοινῆς Δηλώσεως» Πάπα καί ᾿Αρχιεπισκόπου θά ἀναγνωσθῇ ἐξ ἑνός Μητροπολίτου ἐκ τῆς Συνοδίας τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου καί ἑνός Καρδιναλίου ἐκ τῆς Συνοδίας τοῦ Πάπα.
8.- ῞Οτι δέν θά πραγματοποιηθῇ ἐπίσκεψις τοῦ Πάπα εἰς τήν ῾Ιεράν Σύνοδον ἤ ὑποδοχή εἰς ὀρθόδοξον ῾Ιερόν Ναόν.
9.- ῞Οτι δέν θά ἀποδεχθῶμεν πρόσκλησιν τοῦ Μακαριωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστοδούλου εἰς τό Βατικανόν.
10.- ῞Οτι δέν θά ἀποδεχθῶμεν πρόσκλησιν διά κοινόν δεῖπνον.
11.- ῞Οτι ἡ θεία Λειτουργία, ἥν θέλει τελέσῃ ὁ Πάπας διά τούς Ρωμαιοκαθολικούς θά τελεσθῇ εἰς χῶρον ἀνάλογον τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Κοινότητος ἐν ῾Ελλάδι καί πάντως ὄχι εἰς ἀνοικτόν χῶρον.
12.- Κατεβλήθη προσπάθεια, ὅπως ἀποκλεισθῇ τῆς Συνοδίας τοῦ Πάπα καί ὁ φερόμενος ὡς ᾿Αρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν κ. Νικόλαος Φώσκολος, ἀλλά δέν ἐγένετο δεκτόν.
13.- ᾿Ελήφθη πρόνοια, κατ᾿ ἀρχήν, ὅπως συμφωνηθῇ ἡ ὑπογραφή τῆς «Κοινῆς Δηλώσεως» ὑπό τοῦ Πάπα καί τοῦ Μακαριωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου, καθώς ἐπίσης καί τά συμπεριληφθησόμενα θέματα. ῾Η διαπραγμάτευσις αὕτη δέν ἦτο εὐχερής ἐκ τοῦ λόγου, ὅτι διά πρώτην φοράν εἰς τήν ἱστορίαν τῆς Παπωσύνης συνέβαινεν τοῦτο καί διότι ἔπρεπε, ὅπως συμπέσωσιν αἱ ἑκατέρωθεν ἀπόψεις ἐπί τῶν περιεχομένων εἰς αὐτήν θεμάτων. Διά τήν ἐπεξεργασίαν καί προετοιμασίαν τοῦ κειμένου ἐχρειάσθησαν ἐπανειλημμέναι ἐπικοινωνίαι ἀκόμη καί δι᾿ αὐτόν τοῦτον τόν τίτλον.
῞Ινα ἐπιτευχθῶσιν πάντα ταῦτα ἀπῃτήθησαν πολύωροι συζητήσεις, ἐπίμονοι διαπραγματεύσεις, λεπτότατοι χειρισμοί, δυνατά ἐπιχειρήματα, προσοχή καί προσευχή.
῾Η ᾿Επιτροπή ἐκινήθη ἔχουσα πρό ὀφθαλμῶν αὐτῆς τάς ἀποφάσεις τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου καί τάς ἐπιταγάς τῶν ῾Ιερῶν Κανόνων τῆς ᾿Εκκλησίας, διά νά ρυθμίσῃ τά θέματα ἄνευ ἀνεπιτρέπτων συμβιβασμῶν καί προδοτικῶν ὑποχωρήσεων.
Πρέπει νά ὁμολογήσωμεν, ὅτι οἱ συνομιληταί ἡμῶν δέν ἦσαν εὔκολοι, ἀντιθέτως, ἐπιμόνως ἐπεδίωκον, ὅπως διεκδικήσωσιν περισσότερα. ᾿Επέδειξαν ὅμως, παρά ταῦτα, κατανόησιν εἰς τάς θέσεις ἡμῶν καί πνεῦμα συνεργασίας.
Β. Τήν συνεργασίαν καί τάς ἐπικοινωνίας μετά τῆς ῾Ελληνικῆς Κυβερνήσεως καί τῶν Κρατικῶν ᾿Αρχῶν διεξήγαγον κατά περίπτωσιν·
1. ῾Ο Πανοσιολογιώτατος ᾿Αρχιμανδρίτης κ. Θεολόγος ᾿Αποστολίδης, ᾿Αρχιγραμματεύς τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου.
2. ῾Ο Πανοσιολογιώτατος ᾿Αρχιμανδρίτης κ. Πατρίκιος Καλεώδης, Διευθυντής τοῦ Γραφείου ᾿Εθιμοτυπίας τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου.
3. ῾Ο Αἰδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος κ. Θωμᾶς Συνοδινός Πρωτοσύγκελλος τῆς ῾Ιερᾶς ᾿Αρχιεπισκοπῆς ᾿Αθηνῶν.
Γ. ῾Ο Πανοσιολογιώτατος ᾿Αρχιμανδρίτης κ. Πατρίκιος Καλεώδης, Διευθυντής τοῦ Γραφείου ᾿Εθιμοτυπίας τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου, κατήρτισεν, συμφώνως πρός τά πανορθοδόξως ἰσχύοντα καί ἐφαρμοσθέντα εἰς ἀναλόγους περιπτώσεις, τό «᾿Ενημερωτικόν Σημείωμα περί τῆς ἀνεπισήμου ἐκκλησιαστικῶς προσκυνηματικῆς ᾿Επισκέψεως εἰς ᾿Αθήνας τῆς Αὑτοῦ ῾Αγιότητος τοῦ Πάπα Ρώμης ᾿Ιωάννου Παύλου Β´», ὅπερ, ἐγκριθέν ὑπό τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου καί γενόμενον ἀποδεκτόν ὑπό τῶν Κρατικῶν ᾿Αρχῶν καθώς ἐπίσης καί ὑπό τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν, ἐφηρμόσθη.
Παραλλήλως πρός τάς ἐνεργείας ἐντός τοῦ ῾Ιεροσυνοδικοῦ χώρου, ὁ Μακαριώτατος ἀνέλαβεν καί σειράν πρωτοβουλιῶν διά νά συζητήσῃ τό θέμα μετά Σεβασμιωτάτων ῾Ιεραρχῶν μή μετεχόντων τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου, μετά ἐλλογιμωτάτων Καθηγητῶν τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν, μετά Καθηγουμένων, Πνευματικῶν καί πολλῶν Κληρικῶν. ῎Ηκουσε γνώμας, ἀντιρρήσεις, ἐπιφυλάξεις, προτάσεις, εἰσηγήσεις, ἐπισημάνσεις.
῎Ελαβεν ὑπ᾿ ὄψιν Αὐτοῦ τά ἀποσταλέντα πρός τήν ῾Ιεράν Σύνοδον ὑπομνήματα ὑπό ῾Ιερῶν Μονῶν, Συλλόγων, ῾Ενώσεων, ᾿Οργανώσεων καί μεμονωμένων προσώπων.
Πρός δέ τούτοις ἡ ῾Ιερά Σύνοδος ἀπηύθυνε α) πρός ἕνα ἕκαστον τῶν Σεβασμιωτάτων Μητροπολιτῶν τό ὑπ᾿ ἀριθμούς 991/434/12-3-2001 ἔγγραφον καί β) τήν ὑπ᾿ ἀριθ. 2713/13-3-2001 ᾿Εγκύκλιον «πρός τόν Εὐαγῆ ῾Ιερόν Κλῆρον καί τάς Μοναστικάς ᾿Αδελφότητας τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος» ἐξηγοῦσα αὐτήν ταύτην τήν ἀπόφασιν Αὑτῆς διά τήν ᾿Επίσκεψιν τοῦ Πάπα, τόν χαρακτῆρα αὑτῆς, τόν βαθμόν συμμετοχῆς τῆς ᾿Εκκλησίας εἰς τό Πρόγραμμα τῆς ᾿Επισκέψεως καί κυρίως, ὅτι δέν προσεκάλεσεν ἡ ᾿Εκκλησία ἡμῶν τόν Πάπα καί ὅτι διά τούς ἐπικληθέντας λόγους δέν ἦτο δυνατόν νά ἀρνηθῇ μίαν ἐθιμοτυπικήν ἐπίσκεψιν καί τό προσκύνημα Τούτου εἰς τόν ῎Αρειον Πάγον.
᾿Εκ τούτων ἁπάντων συνάγεται ὅτι·
α. ῾Η ῾Ιερά Σύνοδος δέν προσεκάλεσεν τόν Πάπα νά ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα παρά τάς ἐπιμόνους ὀχλήσεις τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν.
β. ῾Η ῾Ιερά Σύνοδος καί δή ὁ Πρόεδρος Αὑτῆς Μακαριώτατος ᾿Αρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστόδουλος ἠγωνίσθη ἐρρωμένως, ὅπως ἐξηγήσῃ εἰς τούς ἁρμοδίους, τόσον ἐκ τοῦ Βατικανοῦ, ὅσον καί ἐκ τῆς ῾Ελληνικῆς Πολιτείας, τούς λόγους, δι᾿ οὕς δέν ἐθεωρεῖτο σκόπιμον νά πραγματοποιηθῇ ἡ ᾿Επίσκεψις τοῦ Πάπα εἰς τήν ῾Ελλάδα.
γ. ᾿Αφ᾿ ὅτου ἀπηυθύνθη ἡ πρόσκλησις ὑπό τοῦ ᾿Εξοχωτάτου Προέδρου τῆς ῾Ελληνικῆς Δημοκρατίας πρός τόν Πάπαν, ὅπως ἐπισκεφθῇ τήν ῾Ελλάδα, ἡ ῾Ιερά Σύνοδος δέν ἔδει, ἵνα παραμείνῃ ἁπλοῦς θεατής, ἀλλ᾿ ἀντιθέτως ἐπεβάλλετο, ὅπως ἀναλάβῃ πρωτοβουλίας πρός προστασίαν τόσον τοῦ ὀρθοδόξου ποιμνίου, ὅσον καί τῆς εἰκόνος, ἥτις θά ἐδίδετο εἰς τούς ἐκτός ῾Ελλάδος διά τήν εὐλογημένην χώραν ἡμῶν. Δέν ἔπρεπε νά δημιουργηθῇ ἡ ἐντύπωσις, ὅτι ἡ ῾Ελλάς κατοικεῖται ὑπό Καθολικῶν.
῾Η ἀνάληψις αὐτῆς τῆς πρωτοβουλίας ἀπεσκόπη εἰς τόν περιορισμόν τοῦ Προγράμματος τῆς ᾿Επισκέψεως εἰς τά ἐντελῶς ἀπαραίτητα καί ἀναγκαῖα συμφώνως πρός τε τήν ὀρθόδοξον ἐκκλησιολογίαν, ἀλλά καί τόν σκοπόν τῆς ᾿Επισκέψεως.
δ. Τό θέμα συνεζητήθη ἐξαντλητικῶς ἐντός καί ἐκτός τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου. ῾Η ᾿Απόφασις διεμορφώθη ἐντός τῶν ῾Ιεροσυνοδικῶν θεσμῶν καί δομῶν. ᾿Απεφάνθησαν τά ἁρμόδια ὄργανα. ῾Η ῾Ιερά Σύνοδος ἐνημεροῦτο καταλεπτῶς καί οὐδέν ἀπεκρύβη ἐξ Αὐτῆς.
ε. ᾿Ελήφθησαν τά ἐνδεικνυόμενα ποιμαντικά μέσα δι᾿ ἐκδόσεως τῆς ᾿Εγκυκλίου καί ἄλλων ἐνεργειῶν.
στ. ῞Ο,τι ἦτο δυνατόν νά προβλεφθῇ κανονικῶς, προεβλέφθη. ῾Η ᾿Επίσκεψις ὠργανώθη ἄνευ παραβάσεως τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησιολογίας καί κανονικῆς παραδόσεως διατηρήσασα καθαρῶς τόν προσκυνηματικόν χαρακτῆρα αὐτῆς.
ζ´ ᾿Ελέχθησαν ἐπισήμως πρός τόν Πάπαν, μάλιστα δέ ἐνώπιον τοῦ παγκοσμίου κοινοῦ, οἷα οὐδέποτε εἰς παρομοίαν περίπτωσιν Οὗτος ἤ προκάτοχος Αὐτοῦ ἤκουσαν, ὁπονθεδήποτε προερχόμενα. ᾿Ηλέγχθη δι᾿ ἀπαράδεκτον, αὐτό τοῦτο ἀντιχριστιανικήν συμπεριφοράν, ἡ Ρωμαιοκαθολική ᾿Εκκλησία, ἡ ῾Ηγεσία Αὑτῆς καί οἱ πιστοί Αὑτῆς. ᾿Επεσημάνθη πρός Αὐτόν, ὅτι δι᾿ ὅλα τά κατά τῶν ᾿Ορθοδόξων ἐγκλήματα ἡ Ρώμη οὐδέποτε ἐζήτησεν συγγνώμην.
η´ Προεβλήθη, ἔστω καί ἄνευ τῆς ἀναλόγου παπικῆς ἀντιδράσεως, ὅμως δημοσίᾳ ἐνώπιον Αὐτοῦ καί τοῦ παγκοσμίου κοινοῦ, τό πρόβλημα τῆς μαρτυρικῆς Μεγαλονήσου καί ἐκαυτηριάσθη ἡ ἐν προκειμένῳ ὑποκρισία τῶν ἰσχυρῶν, τοῦ Βατικανοῦ συμπεριλαμβανομένου.
θ´ ᾿Εστηλιτεύθη ἡ ἀθλία ἀντιχριστιανική πρόκλησις τῆς Οὐνίας, ἥτις δηλητηριάζει καί τήν παραμικράν προσπάθειαν προσεγγίσεως τῶν ᾿Εκκλησιῶν καί ναρκοθετεῖ τόν μεταξύ Αὐτῶν διάλογον.
ι´ ᾿Επεβλήθησαν ἐν τῇ πράξει καί εἰς πᾶσαν περίπτωσιν αἱ κύριαι ᾿Εκκλησιολογικαί ᾿Αρχαί τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας. Εὐγλώττως δέ ἔκδηλοι προεβλήθησαν αἱ τοιαῦται ᾿Εκκλησιολογικαί ᾿Αρχαί, λόγου χάριν, καί εἰς αὐτούς ἔτι τούς χρησιμοποιηθέντας διά τούς δύο Προκαθημένους θρόνους, κατά πάντα ἰσοτίμους, ἰσοϋψεῖς καί ἐπί τῆς αὐτῆς εὐθείας ἐπιμελῶς τοποθετηθέντας, ὥστε νά ὑπογραμμίζωσιν τό ἰσότιμον τῶν Αὐτοκεφάλων ᾿Εκκλησιῶν καί νά ἐμφαίνωσιν τήν ἰσότητα ἁπάντων τῶν ᾿Επισκόπων, τοῦ Ρώμης μή ἐξαιρουμένου. Τοῦτο ἀσχέτως τῶν κατ᾿ ᾿Εκκλησίαν ἀναγνωριζομένων τίτλων τιμῆς καί προβαδίσματος, ἀποκλειομένου ἀπολύτως τοῦ δῆθεν πρωτείου (βλπ. Π. Ν. Τρεμπέλα, Δογματική τῆς ᾿Ορθοδόξου Καθολικῆς ᾿Εκκλησίας, τόμ. Β´, ᾿Αθῆναι 1959, σελ. 393 ἑξ.).
ια´ ῾Η ἐν λόγῳ ᾿Επίσκεψις ἐκρατήθη ἀκριβῶς εἰς τά εὐθύς ἐξ ἀρχῆς τεθέντα αὐστηρά ὅρια τῆς ἐθιμοτυπικῆς καί ἁπλῆς προσκυνηματικῆς τοιαύτης.
᾿Απεσοβήθη οὕτως ἡ ἄδικος μομφή ἐναντίον τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν, ὅτι μή δεχομένη τήν τοιαύτην ἐθιμοτυπικήν ᾿Επίσκεψιν, εὑρίσκεται εἰς τόν, πλήρη σκότους, δυτικόν Μεσαίωνα καί ὅτι, ἐνώπιον τοῦ Ρωμαίου Ποντίφικος, αἰσθάνεται ἀνασφαλής καί καταλαμβάνεται ἀπό φόβον.
ιβ´ Παρέμεινεν εἰς τό ἀπυρόβλητον καί δέν ἐνεπλάκη εἰς τήν δίνην τῆς Παπικῆς ᾿Επισκέψεως ἡ ᾿Εκκλησία ἡμῶν καί διεφυλάχθη τό κῦρος Αὐτῆς καί ὄχι μόνον περιεσώθη, ἀλλ᾿ ἀνεδείχθη παγκοσμίως ἡ αἴγλη Αὐτῆς.
ιγ´ ᾿Αναγκαῖον εἶναι, ἐν προκειμένῳ, νά ὑπογραμμισθῇ καί αὐτή μάλιστα ἡ τελικῶς θετική συμβολή τῶν ἀντιδρώντων εἰς τήν πρός τά ἔξω προβληθεῖσαν εἰκόνα τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, παρά τάς μεγάλας προσπαθείας τῶν γνωστῶν κύκλων ἵνα ἐκμεταλλευθῶσιν τάς ἀντιδράσεις. Τῷ ὄντι εἰς τάς ἀκουσθείσας ἐντόνους διαφωνίας ἐπεκράτησεν, ἐν τέλει, ἡ σύνεσις, ὥστε νά μή ὑπάρξωσιν ἄξια λόγου ἔκτροπα καί, γενικῶς εἰπεῖν, ἐπρυτάνευσεν ἡ σωφροσύνη. ᾿Εκυριάρχησεν, εὐτυχῶς, τό αἴσθημα τῆς εὐθύνης ἔναντι τῆς ᾿Ορθοδοξίας καί τοῦ μεγαλείου Αὐτῆς. Ναί, ἐπεδείχθη κατά τάς διαμαρτυρίας ἡ ἀπαιτουμένη εἰς τήν περίστασιν αὐτοσυγκράτησις καί εὐπρέπεια. Τήν τοιαύτην ἀντίδρασιν αὐτῶν ἐτίμησεν ἁρμοζόντως καί ἠξιοποίησεν δεόντως ἡ προσφώνησις τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου πρός τόν Πάπαν, ὥστε καί Αὐτός νά συναγάγῃ τά ἀπαραίτητα συμπεράσματά Αὑτοῦ, νά προκύψῃ δέ οὕτως πραγματική ὠφέλεια.
῾Ενότης Β´
9. Τά κείμενα.
Εἰς τήν δευτέραν ἑνότητα δέον, ὅπως ἀναφερθῶμεν εἰς τά τρία κείμενα, ἅτινα καί ἀποτελοῦσιν τά κορυφαῖα σημεῖα τῆς ᾿Επισκέψεως καί καθώρισαν τόν χαρακτῆρα αὐτῆς.
᾿Εννοῶ τάς ἀνταλλαγείσας προσφωνήσεις μεταξύ τοῦ Μακαριωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστοδούλου καί τοῦ Πάπα Ρώμης κ. κ. ᾿Ιωάννου Παύλου τοῦ Β´, γενομένας εἰς τήν ῾Ιεράν ᾿Αρχιεπισκοπήν ᾿Αθηνῶν, καθώς ἐπίσης καί εἰς τήν Κοινήν Δήλωσιν αὐτῶν γενομένην ἐκ τοῦ ᾿Αρείου Πάγου.
Θά ἴδωμεν ταῦτα ἐν συντομίᾳ·
α. Προσφώνησις τῆς Αὑτοῦ Μακαριότητος τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστοδούλου πρός τόν Πάπαν Ρώμης κ. κ. ᾿Ιωάννην Παῦλον τόν Β´.
Εἰσηγητικῶς ὁ Μακαριώτατος ἀναφέρεται εἰς τήν ᾿Επίσκεψιν τοῦ Πάπα, ἥτις δηλοῖ ἰδιαιτέραν τιμήν καί γίνεται πρόξενος χαρᾶς. Χαρᾶς ὅμως ἐπισκιαζομένης ὑπό τοῦ γεγονότος τῆς διαιρέσεως τῆς ᾿Εκκλησίας. Γίνεται σαφές, ὅτι εὐθύς ἐξ ἀρχῆς τίθεται τό θέμα τοῦ Σχίσματος τῶν ᾿Εκκλησιῶν, γεγονός, ὅπερ ἐπηρεάζει τάς σχέσεις τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν μετά τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης. Παρατηρεῖ δέ «ὅτι μόνον “ἀληθεύοντες ἐν ἀγάπῃ” (᾿Εφεσ. δ´ 5) δικαιούμεθα νά ἐλπίζωμεν, ὅτι θά φθάσωμεν εἰς τήν ἑνότητα τῆς πίστεως».
᾿Εν συνεχείᾳ εὐθαρσῶς καί πεπαρρησιασμένως ὁ Μακαριώτατος ἀναφέρεται εἰς τόν λόγον τῆς ἀντιδράσεως μεγάλου μέρους ἐκ τοῦ πληρώματος τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν διά τήν παρουσίαν τοῦ Πάπα εἰς τήν ῾Ελλάδα, ὅστις εἶναι «οἱ τραυματικές ἐμπειρίες ἐκ τῆς ἀφιλαδέλφου συμπεριφορᾶς τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου τῆς Δύσεως πρός τούς ὀρθοδόξους Λαούς, καθ᾿ ὅλην τήν ἀπό τοῦ μεγάλου Σχίσματος (1054 μ. Χ.) περίοδον τῆς Β´ χιλιετίας»
Αὗται δέ αἱ τραυματικαί ἐμπειρίαι εἶναι αἱ Σταυροφορίαι καί ἡ καταδεδικασμένη προσηλυτιστική δρᾶσις τῆς Οὐνίας, αἱ γενόμεναι ἀδικίαι εἰς τά ἐθνικά ζητήματα των ῾Ελλήνων καί ἡ καταπίεσις τῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως τῶν ὀρθοδόξων.
῾Η ἀναφορά αὕτη τοῦ Μακαριωτάτου κατακλείεται μέ τήν ὑπόδειξιν, ὅπως εἴπῃ ὁ Πάπας τόν «τολμηρόν λόγον» τῆς συγγνώμης, «ὅστις πρέπει νά θέσῃ τόν θεμέλιον λίθον ἐπί τοῦ ὁποίου θά οἰκοδομηθῇ ἡ κατανόησις, ἡ συγγνώμη, ἡ καταλλαγή».
Παρά ταῦτα θεωρεῖ ὁ Μακαριώτατος, ὅτι ἡ αἴτησις τῆς συγγνώμης δέν θά ἄρῃ «τάς δογματικάς καί ἐκκλησιαστικάς μας διαφοράς». Καί δηλοῖ ἀπεριφράστως, ὅτι ἡ ἑνότης τῆς ᾿Εκκλησίας ἐρείδεται «εἰς τήν κοινήν ᾿Αποστολικήν πίστιν τῆς ἀδιαιρέτου ᾿Εκκλησίας». ῾Η θέσις αὕτη τοῦ Μακαριωτάτου, ἀκραιφνῶς πατερική, ἔδειξεν εἰς τόν ᾿Επισκέπτην Αὑτοῦ, ὅτι αὐτή εἶναι ἡ μόνη ὁδός τήν ὁποίαν δυνάμεθα νά βαδίσωμεν διώκοντες τήν ἑνότητα. ῾Η ἑνότης τῆς πίστεως εἶναι ὅρος ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ διά τήν μυστηριακήν καί εὐχαριστιακήν κοινωνίαν.
Λόγοι τῷ ὄντι συνεπείας. Λόγοι ἀληθείας. Λόγοι, οἵτινες ἀνέπαυσαν καί ἀναπαύουσιν τάς καρδίας τῶν πιστῶν. Λόγοι τῷ ὄντι πατερικῆς αὐθεντίας καί ἁγιοπνευματικῆς δυνάμεως. ῾Ο Μακαριώτατος ὑπέδειξεν ἐμμέσως πλήν σαφῶς εἰς τόν Ρωμαῖον Ποντίφικα, ὅτι ἡ αἴτησις τῆς συγγνώμης διά νά εἶναι γνησία, ἀληθής καί ὡλοκληρωμένη πρέπει νά συνοδεύηται καί ὑπό τῆς ἐπιστροφῆς εἰς τήν παραδοθεῖσαν καί βιωθεῖσαν ὑπό τῶν Πατέρων πίστιν.
᾿Εν συνεχείᾳ ὁ Μακαριώτατος ἀναφέρεται εἰς τούς κοινούς Πατέρας ᾿Ανατολῆς καί Δύσεως «οἵτινες ἐφώτισαν καί συνεχίζουν νά φωτίζουν λόγῳ καί ἔργῳ τήν πνευματικήν πορείαν τῆς ᾿Εκκλησίας». Μνημονεύει δέ καί τήν ἀναγνωριζομένην προσφοράν τῶν ῾Αγίων ῾Ελλήνων Πατέρων εἰς τήν θεμελίωσιν καί ἀνάπτυξιν τῆς δυτικῆς παραδόσεως. Δέν παραβλέπει καί τούς Πατέρας τῆς Δύσεως «δι᾿ ὧν ἐκρατύνθη ἡ κοινωνία τῆς πίστεως ἐν τῷ συνδέσμῳ τῆς ἀγάπης». ῾Ο Μακαριώτατος ἐπισημαίνει καί τόν εὐχαριστηριακόν χαρακτῆρα τῆς κοινῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, καθ᾿ ἥν ἡ θεία Εὐχαριστία φανεροῖ ἐν τόπῳ καί χρόνῳ τήν ᾿Εκκλησίαν.
Μετ᾿ ἐναργείας ὁ Μακαριώτατος χαράσσει τήν σύγχρονον προοπτικήν τῆς διακονίας τῆς ᾿Εκκλησίας πρός τήν οἰκοδόμησιν τοῦ κοινοῦ εὐρωπαϊκοῦ οἴκου διά τῆς συνεργασίας ὅλων τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν εἰς τά θεμέλια τῆς χριστιανικῆς παραδόσεως, ἀλλά καί τόν σεβασμόν τῆς ταυτότητος καί τῆς ἰδιοπροσωπίας τῶν λαῶν καί τόν σεβασμόν τῶν μειονοτήτων καί τῶν προσώπων.
῾Η ἀναφορά τοῦ Μακαριωτάτου εἰς τό δρᾶμα τῆς Μεγαλονήσου Κύπρου καί εἰς τήν αἰδήμονα σιωπήν τοῦ Ρωμαίου Ποντίφικος διά τά δεινά τοῦ ἀδελφοῦ Κυπριακοῦ Λαοῦ, ἀποδεικνύει τήν εὐαισθησίαν Αὐτοῦ διά τόν ἐθνικόν πόνον, ὅστις κατατρώγει τήν καρδίαν τῶν πανελλήνων διά τήν ἀδικίαν εἰς βάρος τοῦ ἑλληνικοῦ καί χριστιανικοῦ Κυπριακοῦ Λαοῦ.
Καί κατακλείει τήν προσφώνησιν Αὑτοῦ ὁ Μακαριώτατος πρός τόν Πάπαν μέ τήν πρόσκλησιν τῆς συνεργασίας πρός ἀντιμετώπισιν τῶν ὀξέων προβλημάτων τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου.
β. ῾Η ἀντιφώνησις τοῦ Πάπα Ρώμης πρός τόν Μακαριώτατον ᾿Αρχιεπίσκοπον ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστόδουλον.
῾Ο Ρωμαῖος Ποντίφιξ ἀπευθύνει κατ᾿ ἀρχάς χαιρετισμόν πρός τόν Μακαριώτατον καί τήν ᾿Εκκλησίαν τῆς ῾Ελλάδος. ᾿Εν συνεχείᾳ ἀναφέρεται εἰσαγωγικῶς, εἰς ὅσα κατά τήν γνώμην Αὑτοῦ συνδέουσιν τήν Ρώμην καί τήν ᾿Εκκλησίαν τῆς ῾Ελλάδος, ἅτινα εἶναι ἡ ἀποστολική πίστις, τό Βάπτισμα καί κοινή ἀποστολή πρός τόν κόσμον. ᾿Επικαλεῖται τήν ἀπόφασιν τῆς Β´ Βατικανῆς Συνόδου, ἥτις ἐκάλεσε τούς Ρωμαιοκαθολικούς νά θεωρῶσι τά μέλη τῶν ἄλλων ᾿Εκκλησιῶν «ὡς ἀδελφούς ἐν Χριστῷ».
᾿Αμέσως τονίζει τήν «ἀνάγκη μιᾶς ἀπελευθερωτικῆς πορείας καθάρσεως τῆς μνήμης». Καί ἐνῷ εἶναι ἐστραμμένα πρός Αὐτόν τά βλέμματα καί οἱ ἀκοές, οὐ μόνον τῶν ῾Ελλήνων, ἀλλά τοῦ σύμπαντος κόσμου, δηλοῖ· «Γιά ὅλες τίς παρελθοῦσες καί παροῦσες περιστάσεις, ὅπου τά τέκνα τῆς Καθολικῆς ᾿Εκκλησίας ἁμάρτησαν μέ πράξεις καί παραλείψεις κατά τῶν ὀρθοδόξων ἀδελφῶν τους, ὁ Κύριος ἄς μᾶς χορηγήσει τήν συγγνώμην πού τοῦ ζητοῦμε».
Παρατηρητέον ὅτι, ὑπό τήν ἔκφρασιν «τίς παρελθοῦσες καί παροῦσες περιστάσεις» ἐννοεῖται, ὅτι ὁ Πάπας ᾐτήσατο συγγνώμην δι᾿ ὅλας τάς ἐνεργείας τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν εἰς βάρος τῆς ᾿Ορθοδόξων. Δέν παραβλέπομεν τοῦτο, ὅτι ὁ Πάπας ἐν συνεχείᾳ ἀναφέρεται εἰς τήν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπό τῶν Φράγκων 1204 μ. Χ., καί δέν θεωροῦμεν, ὅτι ἡ συγγνώμη ἀφεώρα εἰς μόνον τοῦτο τό γεγονός, ἐφ᾿ ὅσον δέν ἀποσιωπῶνται καί αἱ ἄλλαι «πράξεις καί παραλείψεις κατά τῶν ᾿Ορθοδόξων» τῶν τέκνων τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας.
Δι᾿ ὅσων ἐν συνεχείᾳ ἀναπτύσσει ὁ Πάπας εἰς τήν ἀντιφώνησιν Αὑτοῦ ἀναγνωρίζει τάς εὐθύνας τῶν Χριστιανῶν τῆς Δύσεως διά τήν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί «διά τά τραύματα πού κάνουν ἀκόμα νά ὑποφέρῃ ἡ καρδιά τοῦ ῾Ελληνικοῦ λαοῦ». Εἶναι σημαντικόν νά παρατηρήσωμεν, ὅτι ὅλα αὐτά τά δεινά εἶναι κατά τόν Πάπαν ἀποτελέσματα τῆς ἐνεργείας τοῦ μυστηρίου τῆς ἀνομίας εἰς τήν καρδίαν τοῦ ἀνθρώπου. Δέν προβάλλεται οὐδεμία δικαιολογία καί ἑρμηνεύεται ἡ συμπεριφορά αὕτη μέ καθαρῶς πνευματικά κριτήρια.
Θεωρεῖ μάλιστα τήν θεραπείαν τῶν τραυμάτων τοῦ ῾Ελληνικοῦ Λαοῦ ἀπό τήν συμπεριφοράν αὐτήν τῶν Καθολικῶν ὡς προϋπόθεσιν τῆς ᾠκοδομουμένης Εὐρωπαϊκῆς ῾Ενώσεως, τῆς ὁποίας ἡ ἀληθινή ταυτότης εἶναι «ἀναπόσπαστη ἀπό τόν Χριστιανικό οὑμανισμό». Καί εἶναι πολύ σημαντικαί αἱ θέσεις αὗται διά τό εὐσεβές Γένος τῶν ῾Ελλήνων, ἀλλά καί διά νά κατανοήσωμεν, τό πῶς ὁραματίζεται ἡ Ρώμη τήν ῾Ηνωμένην Εὐρώπην, τῆς ὁποίας ἡ ταυτότης καί ὁ πολιτισμός φέρει ἔκδηλον τήν χριστιανικήν σφραγῖδα.
Εἰς τήν τρίτην παράγραφον τῆς ἀντιφωνήσεως Αὑτοῦ ἀναγνωρίζει, ὅτι ἡ ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος «διεφύλαξε τήν κληρονομίαν τῆς πίστεως καί τῆς χριστιανικῆς ζωῆς». ᾿Εξαίρει δέ τήν θέσιν τῶν ῾Ελλήνων ἐντός τοῦ Χριστιανισμοῦ καί μνημονεύει τήν προσφοράν τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος καί αὐτά, δι᾿ ὧν ἡ ῾Ελληνική Χριστιανοσύνη ἐπλούτισε τήν «Παγκόσμια ᾿Εκκλησία».
᾿Ακόμη ἐπισημαίνει τήν ἀγάπη τῶν ᾿Ορθοδόξων διά τήν θείαν Λειτουργίαν καί τήν λατρείαν τοῦ Θεοῦ. ᾿Αναγνωρίζει, ὅτι ἡ ᾿Εκκλησία ἡμῶν ἐκήρυξεν τό Εὐαγγέλιον «σέ περιόδους σκοτεινές καί δύσκολες», ὅτι ἡ διδασκαλία αὐτή δέν εἶχεν ἀλλοιώσεις, ἀλλά ἦταν ἐμπνευσμένη ἀπό τά ἰσόκυρα ὑπομνήματα τῆς πίστεως, τήν ῾Αγίαν Γραφήν καί τήν ῾Ιεράν Παράδοσιν. ῾Ομολογεῖ τέλος, ὅτι ἡ ᾿Εκκλησία ἡμῶν ἀνέδειξεν ῾Αγίους μέ δύναμιν παρρησίας, ὅπως πρεσβεύωσιν ἐνώπιον τοῦ Κυρίου.
Εἰς τήν τετάρτην παράγραφον ὁ Πάπας καλεῖ τόν Μακαριώτατον εἰς μίαν συνεργασίαν διά τήν προώθησιν τῆς ἑνότητος τῶν Χριστιανῶν. ᾿Αναφέρεται εἰς τήν ἄρσιν τῶν ἑκατέρωθεν ἀναθεμάτων (1965) καί δηλοῖ, ὅτι ἡ «Καθολική ᾿Εκκλησία εἶναι πεπεισμένη ὅτι πρέπει νά πράξῃ καθετί πού εἶναι στίς δυνάμεις της γιά «νά ἑτοιμάσει τήν ὁδόν Κυρίου καί γιά νά ποιήσει εὐθείας τάς τρίβους αὐτοῦ» (Ματθ. γ´ 3) καί κατανοεῖ ὅτι αὐτό πρέπει νά ἐπιτελεσθῇ μετά τῶν ἄλλων Χριστιανῶν, μέσα στόν ἀδελφικόν διάλογον, τήν συνεργασίαν καί τήν προσευχήν. ᾿Επισημαίνει ὅτι, « ἐάν ὡρισμένα πρότυπα ὀργανωμένων συναντήσεων εἰς τό παρελθόν, δέν ἀνταποκρίνονται πλέον εἰς τήν ὤθησιν πρός τήν ἑνότητα πού τό ῞Αγιον Πνεῦμα ἐνεφύσησεν πρόσφατα σχεδόν παντοῦ στούς Χριστιανούς, ὀφείλουμε ὅλοι νά εἴμεθα πιό ἀνοικτοί καί προσεκτικοί σέ ὅ,τι τό Πνεῦμα λέγει σήμερα στίς ᾿Εκκλησίες» (Πρβλ. ᾿Αποκ. β´ 11).
Τί σημαίνουσιν αὐτά; Εἶναι αὐτοκριτική; ῾Υποδηλώνουσιν μίαν νέαν πρότασιν διά θεολογικόν διάλογον; ῾Η ἀποκωδικοποίησις, ἑρμηνεία καί κατανόησις τοῦ βαθυτέρου νοήματος τῶν λόγων αὐτῶν πρέπει νά ἀποτελέσωσιν ἀντικείμενον ἐνδελεχοῦς μελέτης πρός ἐξαγωγήν τῶν λυσιτελῶν συμπερασμάτων.
Μέ τήν τελευταίαν παράγραφον ὁ Πάπας ἐπισφραγίζει τήν ὁμιλίαν Αὑτοῦ ἐπικαλούμενος τόν θεῖον φωτισμόν εἰς τήν ἀλληλοκατανόησιν καί τήν ἀναζήτησιν τῆς συμφιλιώσεως καί τῆς πλήρους κοινωνίας τῶν ᾿Εκκλησιῶν.
γ. Κοινή Δήλωσις.
Καί εἰσερχόμεθα εἰς τό περιεχόμενον τῆς Κοινῆς Δηλώσεως τοῦ Πάπα κ.κ. ᾿Ιωάννου Παύλου τοῦ Β´ καί τοῦ Μακαριωτάτου ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν καί Πάσης ῾Ελλάδος κ. κ. Χριστοδούλου ἐνώπιον τοῦ Βήματος τοῦ ᾿Αποστόλου τῶν ᾿Εθνῶν Παύλου.
Κατ᾿ ἀρχήν ἐπισημαίνομεν, ὅτι δέον, ὅπως ἐκτιμηθῇ ὡς ἔχον ἰδιαιτέραν ἐκκλησιολογικήν καί θεολογικήν σημασίαν τό γεγονός, ὅτι ὁ Πάπας καί ὁ ᾿Αρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν ὑπογράφουσιν ὡς ἰσοδύναμοι καί ἰσοστάσιοι τήν «Κοινήν Δήλωσιν».
῾Η πρώτη παράγραφος εἶναι εἰσαγωγική καί ἐκφράζεται εἰς αὐτήν ἡ κοινή εὐχαριστία πρός τόν Κύριον διά τοῦτ᾿ αὐτό τό γεγονός τῆς μεταξύ Αὐτῶν ᾿Επικοινωνίας.
῾Η δευτέρα παράγραφος ἀναφέρεται εἰς τήν ἑνότητα τῶν Χριστιανῶν καί καταδικάζονται ἡ χρῆσις τῆς βίας, ὁ προσυλητισμός καί ὁ θρησκευτικός φανατισμός.
Εἰς τήν τρίτην παράγραφον ἐπισημαίνονται αἱ ἀνάγκαι·
α) ῞Οπως συμβαδίζῃ καί συναυξάνηται ἡ «ἐπιστημονική καί κοινωνική ἐξέλιξις τοῦ ἀνθρώπου» μετά τῆς ἐμβαθύνσεως εἰς τό νόημα καί τήν ἀξίαν τῆς ζωῆς, ὅπως αὐτά προσδιορίζονται ὑπό τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας.
β) ῞Οπως συμμετέχωσιν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἰς τά ἀγαθά τῆς τεχνικῆς καί οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως πρός γεφύρωσιν τοῦ χάσματος μεταξύ πλουσίων καί πτωχῶν.
γ) ῞Οπως βαστάζωσιν οἱ δυνατοί τά ἀσθενήματα τῶν ἀδυνάτων, συμφώνως πρός τόν λόγον καί τήν ἐπιταγήν τῆς ῾Αγίας Γραφῆς.
Εἰς τήν τετάρτην παράγραφον οἱ δύο ἐκκλησιαστικοί ἄνδρες ἐκφράζουσιν τήν ἀγωνίαν αὐτῶν διά τά δεινά τοῦ κόσμου καί ὑπόσχονται, ὅπως ἀγωνισθῶσιν διά τήν ἐπικράτησιν τῆς εἰρήνης, τοῦ σεβασμοῦ, τῆς ἀξιοπρεπείας καί τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου. Θεωροῦσιν δέ, ὡς μίαν ἀγαθήν ἀφορμήν τήν ἐπιτέλεσιν τῶν ᾿Ολυμπιακῶν ᾿Αγώνων εἰς τάς ᾿Αθήνας τό 2004, διά νά ἐπιτευχθῶσιν ὅλοι αὐτοί οἱ θεοφιλεῖς στόχοι.
Τό ὅραμα τῆς παγκοσμιοποιήσεως θεωρεῖται εἰς τήν πέμπτην παράγραφον καί ἐπισημαίνεται, ὅτι αὐτή πρέπει νά προωθῆται παραλλήλως πρός τήν « παγκοσμιοποίησιν τῆς ἀδελφωσύνης». ῾Η θέσις ἥτις διατυποῦται εἰς τήν παράγραφον ταύτην πηγάζει ἀπό τόν ἀποστολικόν λόγον «ἐν τῷ νῦν καιρῷ τό ὑμῶν περίσσευμα εἰς τό ἐκείνων ὑστέρημα, ἵνα καί τό ἐκείνων περίσσευμα γένηται εἰς τό ὑμῶν ὑστέρημα, ὅπως γένηται ἰσότης» (Β´ Κορ. η´, 14).
Εἰς τήν ἕκτην παράγραφον γίνεται λόγος διά τήν Εὐρωπαϊκήν ῞Ενωσιν, ἡ ὁποία πρέπει νά προωθηθῇ, χωρίς οἱ λαοί νά ἀπολέσωσιν τήν αὐτοσυνειδησίαν, τήν ἐθνικήν παράδοσιν καί θρησκευτικήν ταυτότητα αὐτῶν.
῾Υπογραμμίζεται εἰσέτι, ὅτι ἡ μετατροπή ἐνίων Εὐρωπαϊκῶν Κρατῶν εἰς Κράτη Λαϊκά ἄνευ ἀναφορᾶς εἰς θρησκείαν «συνιστᾶ ἀναίρεσιν καί ἀπάρνησιν τῆς πνευματικῆς αὐτῶν κληρονομίας».
Τέλος, οἱ δύο ἐκκλησιαστικοί ἄνδρες ὑπόσχονται νά ἐντείνωσιν τάς προσπαθείας αὐτῶν, ἵνα ὁλοκληρωθῇ ἡ Εὐρωπαϊκή ῞Ενωσις διατηροῦσα τάς χριστιανικάς ρίζας αὑτῆς καί τήν χριστιανικήν παράδοσιν αὑτῆς.
Θεωρῶ ὑποχρέωσιν, ὅπως διευκρινίσω καί ἐπισημάνω πρός τόν θεοφόρον τοῦτον Σύλλογον ἡμῶν, ὅτι τά ὅσα ἐξετέθησαν προηγουμένως δέν ἀποτελοῦσιν ἐμπεριστατωμένην, ἐνδελεχῆ καί πλήρη θεολογικήν ἀνάλυσιν τῶν ἱστορικῶν αὐτῶν κειμένων. ᾿Ηθέλησα μόνον, ὑπείκων εἰς τήν Σεπτήν ᾿Εντολήν τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου, νά ψαύσω ἄκρῳ δακτύλῳ τά βαθύτερα νοήματα αὐτῶν, διά τῶν ταπεινῶν καί ἐλαχίστων δυνάμεών μου ἐπικαλούμενος τόν θεῖον φωτισμόν. Οὔτε συνεσχέτισα αὐτά μετ᾿ ἄλλων κειμένων τῆς Ρωμαϊκῆς θεολογίας καί ᾿Εκκλησίας παλαιοτέρων καί νεωτέρων. Οὔτε ἐπεδίωξα νά ἐπιβεβαιώσω, ἐάν αἱ πρακτικαί τοῦ Βατικανοῦ τυγχάνουσι συνεπεῖς πρός πάντα ταῦτα.
Δι᾿ αὐτῶν ἐπεχείρησα, ἵνα ἐπισημάνω καί τονίσω τήν ἀνάγκην διεξοδικῆς μελέτης αὐτῶν ὑπό ἄλλων ἐν Χριστῷ ᾿Αδελφῶν ἐχόντων μεγαλυτέραν πεῖραν καί πλουσιώτερον ἐμοῦ φωτισμόν, οὐκ ἀγνοῶν, ὅτι τινές ἐξ αὐτῶν θά λάβωσιν λεξίδια διά νά ποιήσωσιν ξιφίδια ἐναντίον ἐμοῦ καί ἐναντίον τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου ἡμῶν.
῾Ενότης Γ´
᾿Απαντήσεις εἰς ἐνίας αἰτιάσεις.
Καί τά νῦν θά σχολιάσωμεν ὡρισμένας ἐκφρασθείσας θέσεις διά τινας πλευράς τοῦ θέματος, αἵτινες προεκάλεσαν συζητήσεις καί σχόλια.
α. Διατί δέν συνεκλήθη ἡ ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ῾Ιεραρχίας.
῾Υπό τινων ἐκ τε τοῦ ἱεροῦ καταλόγου ἡμῶν καί ἐκ τῶν ἐκτός αὐτοῦ ἐτέθη τό ἐρώτημα, διατί δέν συνεκλήθη ἡ ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ῾Ιεραρχίας, ἵνα συζητήσῃ τό θέμα καί ἀντεμετώπισεν αὐτό ἡ Διαρκής ῾Ιερά Συνοδος;
῾Ο Καταστατικός Χάρτης τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος προβλέπει εἰς τό ἄρθρον 6, παρ. 1, ὑπό ποίας προϋποθέσεις συγκαλεῖται ἡ ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ῾Ιεραρχίας.
Προβλέπει·
Ι. Κατόπιν ἀποφάσεως τοῦ Προέδρου.
ΙΙ. Κατόπιν ἀποφάσεως τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου.
ΙΙΙ. Κατόπιν αἰτήσεως τοῦ 1/3 τοὐλάχιστον τῶν Σεβασμιωτάτων Μητροπολιτῶν.
Δέν συνεκλήθη, διότι οὐδεμία προϋπόθεσις ἐκ τῶν προβλεπομένων συνέτρεχεν. Δέν τό ἐζήτησε ὁ ἀπαιτούμενος ἀριθμός τῶν Σεβασμιωτάτων Μητροπολιτῶν. Δέν τό ἀπεφάσισεν ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος. Οὐ μόνον δέν τό ἀπεφάσισεν, ἀλλά καί ἐνῷ, κατόπιν ἐγγράφου τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί ῾Αγίου Βλασίου κ. ῾Ιεροθέου, συνεζητήθη εἰς τήν Συνεδρίαν τῆς 8ης Μαρτίου 2001 δέν ἔλαβεν ἀπόφασιν συγκλήσεως. ῾Υπολείπεται βεβαίως ἡ περίπτωσις τῆς συγκλήσεως κατόπιν ἀποφάσεως τοῦ Μακαριωτάτου Προέδρου Αὑτῆς. ᾿Αλλά καί ὁ Πρόεδρος ἐδικαιοῦτο νά ἔχῃ γνώμην, ὡς καί οἱ Μητροπολῖται καί μάλιστα εἶχε τήν γνώμην, ὅτι δέν ἔπρεπε νά συγκληθῇ ἡ ῾Ιεραρχία.
Δέν συνεκλήθη, διότι τό θέμα εἶχεν συζητηθῆ ἐπαρκῶς δημοσίως, ἐπισήμως καί ἀνεπισήμως.
᾿Επί διετίαν ὡς ἔγγιστα (᾿Ιούνιος 1999 - Μάϊος 2001) τό θέμα συνεζητεῖτο. Δέν ἦτο ἄγνωστον. ᾿Εγράφησαν πολλά. ᾿Ηκούσθησαν γνῶμαι. ᾿Εγένοντο διάλογοι ἔντυποι, διά τῆς τηλοψίας καί τοῦ ραδιοφώνου. ῾Υπεστηρίχθησαν ἀπόψεις. Προεβλήθησαν οἱ λόγοι. Τί περισσότερον θά προσέθετε ἡ σύγκλησις τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ῾Ιεραρχίας. ᾿Εφιμώθη τίς; Οὐδείς.
Βεβαίως ἠκούσθη ἡ αἰτίασις, ὅτι τήν ἀπόφασιν ἔδει, ὅπως λάβῃ ἡ ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ῾Ιεραρχίας καί οὐχί ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος.
῾Η ἀπάντησις εἰς τήν αἰτίασιν αὐτήν δύναται νά ἔχῃ οὕτως·
Δέν ἀναγνωρίζεται ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ὡς θεσμός προβλεπόμενος ὑπό τοῦ Καταστατικοῦ Χάρτου τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν δυνάμενος νά διοικῇ καί νά ἀποφαίνεται; ῾Η Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος δέν ἐπιλαμβάνεται ὅλων τῶν θεμάτων τῶν ἀφορώντων εἰς τήν διοίκησιν τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν;
῾Ο Καταστατικός Χάρτης προβλέπει τά θέματα, δι᾿ ἅ ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος δέν ἔχει ἁρμοδιότητα ἐν τῷ ἄρθρῳ 9 παρ. 2.
῾Η Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος δέν ἐθεώρησεν τήν αἴτησιν τοῦ Πάπα διερχομένου ἐκ Ρώμης πρός Δαμασκόν, ἵνα σταυθμεύσῃ εἰς ᾿Αθήνας καί προσκυνήσῃ εἰς τόν ῎Αρειον Πάγον, γεγονός τοιαύτης σημασίας καί ἀξίας ἐπιβάλλον τήν ἀμελητί σύγκλησιν τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ῾Ιεραρχίας καί τήν ἐξέτασιν αὐτῆς ἐν Συνόδῳ. ῾Η σύγκλησις τῆς ῾Ιεραρχίας θά ἀνεβάθμιζεν τήν αἴτησιν καί θά προσέδιδεν εἰς αὐτήν διαστάσεις, ἅς οὐκ ἔδει λαβεῖν. Αἴτησις διά προσκυνηματικήν ἐπίσκεψιν ὑπεβλήθη καί ὡς τοιαύτην διεχειρίσθη αὐτήν ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος.
Διετυπώθη δέ καί ἡ ἄποψις αὕτη ὑπό τινων ἐν Χριστῷ ᾿Αδελφῶν, ὅτι μετά τοῦ θέματος αὐτοῦ, οὔτε ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ἔπρεπε νά ἀναμειχθῇ, ὡς ἀφορῶντος εἰς μόνον τόν ᾿Αρχιεπίσκοπον ὡς κανονικῶς κυριάρχην ᾿Επίσκοπον, εἰς οὗτινος τήν κανονικήν δικαιοδοσίαν ὑπήγετο ὁ τόπος τοῦ προσκυνήματος τοῦ Πάπα.
᾿Αλλά καί ἐάν ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος ἠδίκησεν ἤ ἐζημίωσεν τήν ᾿Εκκλησίαν διά τῶν ἀποφάσεων Αὑτῆς δυνάμεθα σήμερον νά ἀσκήσωμεν κριτικήν ἐπί τῶν ἀποφασισθέντων καί πραγματοποιηθέντων καί νά ἐλέγξωμεν τάς παρεκτροπάς, τάς ὑπερβάσεις καί τήν ἐνδεχομένην προδοσίαν καί τήν καταπάτησιν τοῦ Εὐαγγελίου, ὥς τινες ἐκτός τῶν τῆς αἰθούσης ταύτης κορυβαντιῶντες γλωσσαλγοῦσιν.
῎Αλλως νομίζομεν, ὅτι δέν πρέπει νά κλονίζωμεν τόν θεσμόν αὐτόν ὡς ἐστί καί λειτουργεῖ, διότι οὕτως φθείρομεν τόν Ναόν τοῦ Θεοῦ (Πρβλ. Α´ Κορ. γ´ 17).
᾿Εκτός τούτων, ἡ αἰτίασις αὕτη διά τήν μή σύγκλησιν τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ῾Ιεραρχίας δέον, ὅπως ἐξετασθͺῇ καί κατά τάς ἄλλας παραμέτρους τοῦ θέματος, ὡς πρός τήν ῾Ελληνικήν Πολιτείαν, καί ὡς πρός τόν Πάπαν.
῾Ως πρός τήν ῾Ελληνικήν Πολιτείαν παρατηροῦμεν ὅτι·
῾Η σύγκλησις τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ῾Ιεραρχίας θά ἐσήμαινεν, ὅτι ἡ ᾿Ανωτάτη ᾿Εκκλησιαστική ᾿Αρχή τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος (Κ.Χ.Ε.Ε., ἄρθρον 3, παράγρ. 1) συνέρχεται, ὅπως ἐπιληφθῇ ἀναρμοδίως ἐπί τῆς προσκλήσεως, ἥν ἡ ῾Ελληνική Πολιτεία, καθ᾿ ὅ εἶχεν δικαίωμα, ἀπηύθυνεν πρός ᾿Αρχηγόν Κράτους δεδομένων ἀφ᾿ ἑνός μέν τῆς βουλήσεως Αὑτῆς, ἀφ᾿ ἑτέρου δέ τῶν τεταμένων σχέσεων ᾿Εκκλησίας καί Πολιτείας.
῾Η ῾Ιερά Σύνοδος καί ὁ ἐκκλησιαστικός βίος ἡμῶν θά προσεφέροντο βορά εἰς τά ἀδηφάγα, ἀδίστακτα καί ἀνελεῆ μέσα ἐπικοινωνίας, ἅτινα μετά σφοδρότητος θά ἐταλάνιζον τόν τόπον καί τούς εὐσεβεῖς. ῎Αφρων τις θά ὑπέπιπτεν εἰς τοιοῦτον ὀλίσθημα.
Συνερχομένη ἡ ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ῾Ιεραρχίας δυοῖν θάττερον θά ἀπεφάσιζεν·
῎Η θά ἐπένευεν καί θά ἐνεφανίζετο συμφωνοῦσα μετά τῆς Πολιτείας, ὅθεν καί θά ἦτο ὑποχρεωμένη, ὅπως συμμετάσχῃ εἰς τήν ἐπίσημον ὑποδοχήν. Τοῦτο θά ἦτο κατά τόν εὐαγγελικόν λόγον ἡ «ἐσχάτη πλάνη χείρων τῆς πρώτης» (Ματθ. κζ´ 64 ).
῎Η δέν θά ἐπένευεν καί θά ἐσήμαινεν νέαν σύγκρουσιν μετά τῆς Πολιτείας. Καί διά τήν ὑπόθεσιν τῶν ταυτοτήτων ὑπῆρχεν εὔλογος καί σοβαρός λόγος, ὅν ἐπεκαλέσατο ἡ ῾Ιερά Σύνοδος. Διά τό θέμα τῆς ἀρνήσεως τῆς προσκυνηματικῆς ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα εἰς τήν χώραν ἡμῶν, κατόπιν προσκλήσεως Αὐτοῦ ὑπό τῆς ῾Ελληνικῆς Πολιτείας, ποῖον λόγον θά ἐπεκαλούμεθα; ᾿Αντιθέτως διά μίαν εἰσέτι φοράν θά ἐκατηγορῆτο ἡ ῾Ιερά Σύνοδος καί δή καί ὁ ᾿Αρχιεπίσκοπος, ὅτι ἀναμειγνύονται ἀνεπιτρέπτως εἰς τάς διακρατικάς σχέσεις, αἵτινες τελοῦσιν ὑπό τήν ἀπόλυτον ἁρμοδιότητα καί εὐθύνην τῆς ῾Ελληνικῆς Πολιτείας.
῾Ως πρός τόν Πάπαν ἐξεταζομένη ἡ αἰτίασις αὕτη, ὡς ἐλέχθη, θά ἀνεβάθμιζεν μίαν προσκυνηματικήν ἐπίσκεψιν εἰς γεγονός ὑψίστης σημασίας, δι᾿ ὅ, ἤρκεσεν ἁπλῶς ἡ ἀναγγελία τῆς ἐπικειμένης Ποντιφικικῆς ἀφίξεως εἰς τά καθ᾿ ἡμᾶς, μάλιστα δέ καί ὀφειλομένης εἰς πρόσκλησιν τῆς Πολιτείας, ὥστε νά προκαλέσῃ τήν μετά σπουδῆς ἔκτακτον σύγκλησιν τοῦ ἐπισήμου ἀνωτάτου ὀργάνου τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος.
Εἰς τήν περίπτωσιν ταύτην αἱ συνέπειαι θά ἦσαν τραγικαί διά τήν ᾿Εκκλησίαν. ῾Ο ἐπίσημος διά τήν Πολιτείαν ᾿Επισκέπτης, ἔστω καί ὅλως ἀνεπιθύμητος ἐκ μέρους τοῦ ὀρθοδόξου πληρώματος, θά εἶχεν ἤδη καταγάγῃ περιφανῆ θρίαμβον εἰς ἀμφοτέρας τάς περιπτώσεις, συγκαταθέσεως ἤ μή τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου τῆς ῾Ιεραρχίας εἰς τήν ἔλευσιν Αὐτοῦ.
β. ῾Η «ἀναγνώρισις» τοῦ Πάπα.
᾿Ελέχθη, ἐγράφη, ὑπό τινων διαβουκολησάντων τόν Λαόν, ὅτι διά τῆς προσκυνηματικῆς ἐπισκέψεως ἔτι καί διά τῆς προσφωνήσεως «῾Αγιώτατε» τοῦ Μακαριωτάτου πρός τόν Πάπαν ἐπετεύχθη ἡ «ἐκκλησιαστική» ἀναγνώρισις τοῦ Πάπα.
᾿Επ᾿ αὐτοῦ οἱ πάντες ἐν τῷ θείῳ τούτῳ Συνεδρίῳ γνωρίζομεν ὅτι·
1. ῾Ο ᾿Επίσκοπος Ρώμης δέν ἐνεφανίσθη ἐπί τῶν ἡμερῶν ἡμῶν διά νά ζητῇ ἀναγνώρισιν.
2. Εἶναι ὁ Πατριάρχης ἑνός δισεκατομμυρίου πιστῶν, οἵτινες εἰς ὅλα τά πλάτη καί μήκη τῆς γῆς ἀποδέχονται Αὐτόν ὡς Πνευματικόν Πατέρα. Προκαλεῖ θυμηδίαν τό ὑποστηριζόμενον, ὅτι ἐπειδή ἐπεσκέφθη τόν Μακαριώτατον ᾿Αρχιεπίσκοπον ᾿Αθηνῶν ἀνεγνωρίσθη ὡς πνευματικός πατέρας καί ᾿Αρχιερεύς.
3. ῾Η σχέσις τοῦ Πάπα καί κατ᾿ ἐπέκτασιν τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν μετά τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας δέν ἐρρυθμίσθη προσφάτως κατά ἤ μετά τήν ᾿Επίσκεψιν Αὑτοῦ εἰς τά καθ᾿ ἡμᾶς.
Αὕτη ἔχει διαμορφωθεῖ πανορθοδόξως. Συμπεριεφέρθημεν συμφώνως πρός τά πανορθοδόξως ἰσχύοντα. Παρέλκει, ἵνα ἀναφερθῶ καί ὑπομνήσω ῾Υμῖν, ὅ,τι συμβαίνει πανορθοδόξως.
4. ᾿Ερευνητής τοῦ ῾Αγίου Πατρός ἡμῶν Μάρκου τοῦ ᾿Εφέσου τοῦ Εὐγενικοῦ συμμετασχόντος εἰς τήν μετά τό Σχίσμα (1054 μ. Χ) συγκληθεῖσαν Σύνοδον Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439 μ. Χ), ἀρυόμενος ἐκ πηγῶν ἀψευδῶν λέγει, ὅτι ὁ ῞Αγιος Μᾶρκος προσεφώνησεν τόν Πάπαν Εὐγένιον τόν Δ´ «῾Αγιώτατε» ἀπεκάλεσεν τήν «ρωμαϊκήν ᾿Εκκλησίαν» ᾿Εκκλησίαν καί ἀδελφήν τῆς ἡμετέρας ᾿Εκκλησίας καθώς ἐπίσης καί τούς συνομιλητές αὐτοῦ φίλους, πατέρας, ἀδελφούς καί ἁγίους. (Γρηγορίου Λαρετζάκη καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου ὒὓΑΖ· «῾Ο ῞Αγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός καί ἡ ῾Ενότητα τῶν ᾿Εκκλησιῶν ᾿Ανατολῆς καί Δύσεως». ᾿Εκδόσεις ΕΠΕΚΤΑΣΗ 1999, σελ. 59-61)
Εἰς τήν παροῦσαν συνάφειαν ἐπιτρέψατέ μοι, ἵνα ἀναφερθῶ εἰς γεγονός τοῦ παρελθόντος ἐκκλησιαστικοῦ βίου ἡμῶν, ὅπερ, κατά τήν ταπεινήν γνώμην μου ἤθελε φωτίσῃ ἐπαρκῶς τήν πτυχήν ταύτην τοῦ μελετωμένου θέματος.
῾Η ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος τήν 5ην ᾿Ιουλίου τοῦ ἔτους 1947, υἱοθετήσασα τήν ὑποβληθεῖσαν ὑπό τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν ᾿Αθηνῶν καί Θεσσαλονίκης σχετικήν πρότασιν, ἀπεφάσισεν «τήν διεξαγωγήν ἀναμνηστικοῦ ἑορτασμοῦ τῆς 1900ῆς ἐπετείου τῆς ἐλεύσεως τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου εἰς τήν ῾Ελλάδα κατά τόν ᾿Ιούνιον τοῦ 1950» («Πανηγυρικός Τόμος ῾Εορτασμοῦ τῆς 1900ῆς ᾿Επετείου τῆς ᾿Ελεύσεως τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου εἰς ῾Ελλάδα». ᾿Εν ᾿Αθήναις 1953, ῎Εκδοσις τῆς ᾿Αποστολικῆς Διακονίας τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, σελ. 31-32).
᾿Εν ὄψει τοῦ ἑορτασμοῦ ἀπηυθύνθη πρόσκλησις πρός ἀποστολήν καί συμμετοχήν εἰς αὐτόν ἐκπροσώπων τῶν ᾿Ορθοδόξων ᾿Εκκλησιῶν καί τῶν ῾Ετεροδόξων.
Μεταξύ δέ αὐτῶν ἐστάλη καί πρός τόν Πάπαν Πῖον τόν 12ον. ῾Η Ρωμαιοκαθολική ᾿Εκκλησία ἠρνήθη ἐπικαλουμένη τόν λόγον τῆς ἀρνήσεως συνάψεως Κονκορδάτου μεταξύ τῆς ῾Ελληνικῆς Πολιτείας καί τοῦ Βατικανοῦ διά τήν ἐγκατάστασιν τοῦ ᾿Αποστολικοῦ Νουντσίου ἐν ῾Ελλάδι. Εἰς τήν ἀπαντητικήν ἐπιστολήν τήν ὑπογραφομένην ὑπό τοῦ ὢ. Ρ. Μ῏ὃὦἂὃἂ καί μετέπειτα Πάπα Ρώμης ἐγράφοντο τά ἑξῆς· «῾Η ᾿Εξοχότης σας (ἐννοεῖ ἡ Μακαριότης σας) δέν ἀγνοεῖ ὅτι πολλάκις ἡ ῾Αγία ῞Εδρα δέχθηκε τήν ἄρνησιν τῆς δυνατότητος παραμονῆς εἰς τήν ῾Ελλάδα ἑνός ᾿Αντιπροσώπου τοῦ Πάπα, ἔστω καί μέ ἀποκλειστικῶς ἐκκλησιαστικές δραστηριότητες. ῾Υπό τοιαύτας συνθήκας, καί ἄλλων ἐπιχειρημάτων ἐξαιρουμένων, δέν θεωροῦμεν, ὅτι ἡ ῾Αγία ῞Εδρα δύναται νά σᾶς ἀποστείλῃ τώρα μία ἀντιπροσωπευτική ᾿Αποστολή».
᾿Εκ μέρους τῆς ᾿Οργανωτικῆς ᾿Επιτροπῆς ὁ μακαριστός καθηγητής καί Γ. Γραμματεύς αὑτῆς ‘Αμίλκας ᾿Αλιβιζᾶτος ἀπήντησεν, ὅτι ὁ ἐπικληθείς ὑπό τοῦ Πάπα λόγος δέν εἶναι ἰσχυρός, ὡς ἑξῆς·
«Δυστυχῶς ἀπό τήν ἐπιστολήν σας προκύπτει ὅτι ἡ ἀπόφασις τῆς Καθολικῆς ᾿Εκκλησίας νά μή συμμετάσχη στόν ἑορτασμό, εἶχε ὡς κίνητρον ἐπιχειρήματα (θεωρήσεις) πού ἀφοροῦν εἰς τάς σχέσεις τοῦ Κράτους τοῦ Βατικανοῦ μετά τοῦ ῾Ελληνικοῦ Κράτους. ῞Ομως ἡ πρωτοβουλία τῶν ἐν λόγῳ ἑορτῶν δέν ἀνήκει στό Κράτος, ἀλλά εἰς τήν ᾿Εκκλησία τῆς ῾Ελλάδος, ἡ ὁποία δίδει σ᾿ αὐτές καί ἐπιθυμεῖ νά διατηρήσουν, ἕνα χαρακτῆρα αὐστηρῶς ἐκκλησιαστικό, δεδομένου ὅτι εἶναι ξένη πρός κάθε διαπραγμάτευσιν διακρατικῆς φύσεως καί ὅτι εἰς οὐδεμίαν περίπτωσιν δέν θά δεχθῇ καί τόν ἐλάχιστο πολιτικό χαρακτῆρα εἰς τόν ἑορτασμόν. Διά τοῦτο ἡ πρόσκλησις τῆς ᾿Εκκλησίας μας (᾿Επιτροπή ἑορτῶν), ὑπογραφομένη ἀπό τήν Μακαριότητά Του ,τήν Κεφαλήν τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, ἀπευθύνθηκε πρός τήν ῾Αγιότητά Του, τόν ᾿Αρχηγό τῆς Καθολικῆς ᾿Εκκλησίας, ἄνευ οὐδεμιᾶς κρατικῆς ἀναμίξεως, οὔτε ἀκόμα καί εἰς τούς σκοπούς μεταδόσεως, καί ἄνευ διατυπώσεων καί διπλωματικῶν ἐθιμοτυπιῶν οἱ κανόνες τῶν ὁποίων δέν ἦσαν δυστυχῶς διόλου γνωστές εἰς τήν ᾿Εκκλησίαν τῆς ῾Ελλάδος».
Τοῦτο ἐμνημονεύθη, ἵνα γνωσθῇ, ὅτι εἰς τό παρελθόν ἡ ῾Ιερά Συνοδος τῆς ᾿Εκλησίας ἡμῶν καί εἰς τήν πρώϊμον ἐποχήν τῶν διεκκλησιαστικῶν καί διαχριστιανικῶν σχέσεων ἀπηύθυνεν πρόσκλησιν διά συμμετοχήν εἰς ἑορτασμόν, ἔχουσα χαρακτῆρα ἀκραιφνῶς ἐκκλησιαστικόν καί ὅτι ὁ Πάπας προσφωνεῖται «῾Αγιώτατος» καί ὅτι εἰς τό μνημονευθέν ἀπόσπασμα τῆς Συνοδικῆς ᾿Επιστολῆς ὑπογραφομένης ὑπό τοῦ μακαριστοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου ᾿Αθηνῶν κυροῦ Σπυρίδωνος, οὗτος ἀναφερόμενος εἰς τό πρόσωπον τοῦ Πάπα χρησιμοποιεῖ τήν γνωστήν ἔκπαλαι προσφώνησιν «τήν ῾Αγιότητά Του» καί τόν ἀποκαλεῖ «᾿Αρχηγόν τῆς Καθολικῆς ᾿Εκκλησίας» ῎Εκτοτε καί ἄχρι τοῦ νῦν ὁσάκις ἡ ῾Ιερά Σύνοδος ἡμῶν ἐπεκοινώνει δι᾿ ἐπιστολῶν Αὑτῆς μετά τῶν ἑκάστοτε Παπῶν χρησιμοποιεῖ τήν καθιερωμένην ταύτην προσφώνησιν «῾Αγιώτατε». Δέν εἶναι δέ ἡ γενομένη κατά τόν παρελθόντα μῆνα Μάϊον τοῦ ἐ. ἔ. ᾿Επίσκεψις τοῦ Πάπα τό πρῶτον γεγονός ἐπικοινωνίας μετά τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας. Πολλῷ δέ μᾶλλον, ὅτι ἐν τῷ μεταξύ αἱ σχέσεις ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας καί Ρωμαιοκαθολικῶν ἐξηλίχθησαν διά τῶν διαλόγων καί ἄλλων πανορθοδόξων πρωτοβουλιῶν.
᾿Εάν ἐν τῷ μεταξύ προκύπτει θέμα ἀνακαθορισμοῦ τῶν σχέσεων τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν μετά τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν καί ἄλλων τινῶν, νά ἐξετάσωμεν τάς προτάσεις καί τά ἐπιχειρήματα καί νά μεταβάλωμεν τήν θέσιν ἡμῶν.
Συμφώνως ὅμως πρός τά ἰσχύοντα ἡ ἀπόφασις τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου ὑπῆρξε συνεπής καί πρός τήν κανονικήν ἀκρίβειαν, ἀλλά καί συνετή πρός τάς τῶν καιρῶν ἐπιταγάς.
γ. ῾Η συγγνώμη.
῾Η αἰτηθεῖσα ὑπό τοῦ Πάπα «συγγνώμη» ἦτο ἐπίσης ἕν θέμα, δι᾿ ὅ διετυπώθησαν καί ἐξεφράσθησαν γνῶμαι, ὅτι δέν ἦτο ἐπαρκής, εἰλικρινής, τελεία, δέν ἐγένετο μέ τρόπον ἱκανοποιοῦντα ἀπολύτως τούς ᾿Ορθοδόξους καί ὅμοια.
Τό πῶς καί ὑπό τίνων ὁ Πάπας θά ζητήσῃ συγγνώμην ἐπί τῷ ἑορτασμῷ τοῦ ᾿Ιωβηλαίου ἀπετέλεσεν ἀντικείμενον μελέτης τῆς «Διεθνοῦς Θεολογικῆς ᾿Επιτροπῆς» τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας τῇ προτάσει τοῦ Προέδρου αὐτῆς ᾿Εξοχωτάτου Καρδιναλίου κ. ὢ. ὓὰὦὧἂὃὼὸἶ.
Συνεστήθη μία ῾Υποεπιτροπή, ἥτις ἐμελέτησεν τό θέμα «῾Η ᾿Εκκλησία καί τά σφάλματα τοῦ παρελθόντος» εἰς πολυαρίθμους συνεδριάσεις εἰς τήν Ρώμην τά ἔτη 1998 καί 1999.
Αἱ ἀπόψεις τῆς ῾Υποεπιτροπῆς συμπεριελήφθησαν εἰς ἕν κείμενον. «Τό κείμενον (ἐννοεῖται τῆς μελέτης) ἐνεκρίθη εἰς συγκεκριμένην διατύπωσιν μέ τήν γραπτήν ψῆφον τῆς Συνόδου ἡμῶν διά τήν Διδασκαλίαν τῆς Πίστεως καί τόν Πρόεδρον αὐτῆς, ὅστις ἔδωσε τήν συγκατάθεσίν του διά τήν δημοσίευσιν» (Διεθνής Θεολογική ᾿Επιτροπή. «Μνήμη καί Συμφιλίωση. ῾Η ᾿Εκκλησία καί τά σφάλματα τοῦ παρελθόντος». ῎Εκδοσις «Γραφεῖον Καλοῦ Τύπου». Σειρά· Διδαχή 17, σελ. 5).
᾿Εξετάζοντες τήν μελέτην αὐτήν θά δυνηθῶμεν νά ἐξηγήσωμεν καί τόν τρόπον καί τό νόημα τῆς συγγνώμης. Παραθέτομεν ἀποσπάσματά τινα, ἵνα διευκολυνθῶμεν εἰς τήν ἑρμηνείαν τῆς ἐνεργείας τοῦ Πάπα.
1. Εἶναι ἀποτέλεσμα πνευματικῆς ἀνάγκης καί αὐτοκριτικῆς.
«Εἶναι σωστό λοιπόν, τή στιγμή πού ἡ δεύτερη χιλιετία τοῦ Χριστιανισμοῦ βαδίζει πρός τό τέλος της, ἡ ᾿Εκκλησία νά ἐπωμιστεῖ συνειδητά τήν ἁμαρτία τῶν τέκνων της ἐνθυμούμενη ὅλες ἐκεῖνες τίς καταστάσεις στίς ὁποῖες, στό πέρασμα τῆς ἱστορίας, τά τέκνα της εἶχαν ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τό πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ καί τοῦ Εὐαγγελίου Του. Καταστάσεις πού πρόσφεραν στόν κόσμο, ἀντί γιά τίς μαρτυρίες μιᾶς ζωῆς πού ἐμφορεῖται ἀπό τίς ἠθικές ἀξίες τῆς πίστης, τό θέαμα ἑνός τρόπου σκέψης καί πράξεων πού ἦταν πραγματικές μορφές ἀντιμαρτυρίας καί σκανδάλων. ῾Η ᾿Εκκλησία, παρ᾿ ὅτι ῞Αγια λόγῳ τῆς ἐνσωμάτωσής της μέ τό Χριστό, δέν κουράζεται νά μετανοεῖ συνεχῶς· <αὐτή ἀναγνωρίζει πάντα, ἀπέναντι στό Θεό καί τούς ἀνθρώπους, ὡς πραγματικά δικά της τά ἁμαρτωλά τέκνα>» (῎Ενθ. ἀνωτ., σελ. 47).
2. Εἶναι ἀποτέλεσμα σωστῆς ἱστορικῆς καί θεολογικῆς ἀξιολογήσεως τῶν γεγονότων, δι᾿ ἅ ζητεῖται ἡ συγγνώμη.
«῾Η ἐπισήμανση τῶν σφαλμάτων τοῦ παρελθόντος καί ἡ ἀναγνώριση αὐτῶν συνεπάγεται, πρῶτα ἀπ᾿ ὅλα, μιά σωστή ἱστορική πού θά βασίζεται καί σέ μιά θεολογική ἀξιολόγηση. Θά πρέπει νά ἀναρωτηθοῦμε· τί συνέβη ἀκριβῶς; Τί εἰπώθηκε καί τί ἔγινε πράγματι; Μόνο ἐάν δοθεῖ μιά κατάλληλη ἀπάντηση σ᾿ αὐτά τά ἐρωτηματικά, μιά ἀπάντηση πού θά εἶναι καρπός μιᾶς αὐστηρά ἱστορικῆς κριτικῆς, τότε θά μποροῦμε καί νά ρωτήσουμε ἄν αὐτά πού συνέβησαν ἤ πού πραγματικά εἰπώθηκαν καί ἔγιναν, μποροῦν νά ἑρμηνευτοῦν σύμφωνα ἤ ὄχι μέ τό Εὐαγγέλιο. Καί σέ περίπτωση πού δέν θά ἦταν σύμφωνα, τότε θά μπορούσαμε νά ρωτήσουμε ἐάν τά τέκνα τῆς ᾿Εκκλησίας, πού ἐνήργησαν κατ᾿ αὐτό τόν τρόπο, θά μποροῦσαν νά ἀπολογηθοῦν ξεκινώντας ἀπό τό σύνολο τῶν πραγμάτων καί τό πνεῦμα, σύμφωνα μέ τά ὁποῖα ἐνεργοῦσαν. Μόνο ἡ ἠθική διαβεβαίωση ὅτι γνώριζαν τά ὅσα ἔκαναν κάποια τέκνα τῆς ᾿Εκκλησίας ἤ εἰς τό ὄνομα τῆς ᾿Εκκλησίας κατά τοῦ Εὐαγγελίου, ὅτι τά ἐννοοῦσαν ὡς ἀνομήματα καί συνεπῶς μποροῦσαν νά τά ἀποφύγουν, αὐτό θά ἔδινε νόημα στό αἴτημα συγγνώμης, ἀπό μέρους τῆς ᾿Εκκλησίας του σήμερα, γιά τά σφάλματα τοῦ παρελθόντος» (῎Ενθ. ἀνωτ., σελ. 61).
3. Τό αἴτημα τῆς συγγνώμης εἶναι Καθολικό. Ζητεῖται συγγνώμη δ᾿ ὅλα».
«Στήν ἀντιμαρτυρία τῆς διαίρεσης μεταξύ χριστιανῶν πρέπει νά προσθέσουμε καί ἐκεῖνες τίς περιπτώσεις στίς ὁποῖες, μέσα στή χιλιετία πού πέρασε, χρησιμοποιήθηκαν ὕποπτα μέσα, γιά νά ἐπιτευχθοῦν δίκαιοι στόχοι, τόσο γιά τό κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου ὅσο καί γιά τήν ὑπεράσπιση τῆς ἑνότητας τῆς ᾿Εκκλησίας· <῞Ενα ἄλλο θλιβερό κεφάλαιο τῆς ἱστορίας, πάνω στό ὁποῖο τά τέκνα τῆς ᾿Εκκλησίας πρέπει νά σκύψουν μέ τήν ψυχή ἀνοικτή στή μετάνοια καί τό ὁποῖο εἶναι ἡ ἐνδοτικότητα πού εἶχε ἐκδηλωθεῖ, εἰδικά σέ ὡρισμένους αἰῶνες, μέ μεθόδους μισαλλοδοξίας ἀκόμα καί βίας, στήν ὑπηρεσία τῆς ἀλήθειας>. ᾿Αναφερόμαστε σέ μορφές εὐαγγελισμοῦ, στίς ὁποῖες χρησιμοποιήθηκαν ὄργανα ἀκατάλληλα, γιά νά ἀναγγείλουν τήν ἀποκάλυψη τῆς ἀλήθειας ἤ πού δέν ἔκαναν μιά εὐαγγελική διάκριση ἀνάλογη μέ τίς πολιτιστικές ἀξίες τῶν λαῶν ἤ δέν σεβάστηκαν τίς συνειδήσεις τῶν ἀτόμων, εἰς τά ὁποῖα ἤθελαν νά μεταδώσουν τήν πίστη, καθώς καί στή μορφή βίας πού ἐφάρμοσαν στήν καταπίεση καί τίς διορθώσεις τῶν σφαλμάτων.
῾Η ἴδια προσοχή χρειάζεται ἐπίσης στίς πιθανές παραλείψεις, γιά τίς ὁποῖες τά τέκνα τῆς ᾿Εκκλησίας ὑπῆρξαν ὑπεύθυνα, σέ διάφορες ἱστορικές περιπτώσεις καί κατηγορήθηκαν γιά ἀδικίες καί πράξεις βίας. <῾Υπάρχει ἔπειτα ἡ ἔλλειψη ὀρθῆς σκέψης πολλῶν χριστιανῶν ὡς πρός τά βασικά ἀνθρώπινα δικαιώματα. Τό αἴτημα τῆς συγγνώμης ἰσχύει γιά ὅλες τίς παραλείψεις ἤ παραποιήσεις ἀπό ἀδυναμία ἤ ἐσφαλμένη ἐκτίμηση, γιά ὅ,τι εἰπώθηκε ἤ ἔγινε κατά τρόπο ἐπιπόλαιο ἤ ἀκατάλληλο>.
῞Οπως πάντα, εἶναι καθοριστικό νά τοποθετοῦμε τήν ἱστορική ἀλήθεια μέσα ἀπό ἱστορική - κριτική ἔρευνα. ῞Οταν καθοριστοῦν τά γεγονότα, θά πρέπει ἔπειτα νά ἐκτιμήσουμε τήν πνευματική ἤ ἠθική ἀξία τους, καθώς καί τήν ὑποκειμενική τους ἔννοια. Μόνον ἔτσι θά μποροῦμε νά ἀποφεύγουμε κάθε εἴδους μυθική μνήμη καί νά φτάσουμε σέ μιά κατάλληλη κριτική μνήμη, ἱκανή - κάτω ἀπό τό φῶς τῆς πίστης - νά παράγει καρπούς ἀνανέωσης καί μεταστροφῆς. ᾿Από ἐκεῖνες τίς θλιβερές στιγμές τοῦ παρελθόντος παίρνουμε μάθημα γιά τό μέλλον, πού πρέπει νά ὁδηγήσει τόν κάθε χριστιανό νά κρατήσει γερά ἐκείνη τή φωτεινή ἀρχή πού ἐλέχθη στή Σύνοδο· <῾Η ἀλήθεια δέν ἐπιβάλλεται παρά μόνο ἀπό τή δύναμη τῆς ἴδιας τῆς ἀλήθειας, ἡ ὁποία μπαίνει στό μυαλό μας ἁπαλά καί ἐπίμονα μαζί>». (῎Ενθ. ἀνωτ., σελ. 81-83).
Κατά ταῦτα ἡ αἰτηθεῖσα συγγνώμη ἦτο ἀπόρροια τοῦ ἀναπτυχθέντος προβληματισμοῦ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας καί δέον ὅπως ἐκτιμηθῇ ἐν τῷ πλαισίῳ τούτῳ ὡς ἐνέργεια καλῆς θελήσεως κατ᾿ ἀρχήν, ἀναμενούσης τήν ἐπιβεβαίωσιν αὐτῆς εἰς τό μέλλον.
δ. ῾Η «προδοσία» τοῦ λαοῦ.
῾Υπεστηρίχθη, καί ἐγράφη, ὅτι διά τῆς ἀποφάσεως Αὑτῆς ἡ Διαρκής ῾Ιερά Σύνοδος «ἐπρόδωσε» τόν λαόν. Εἶναι ἕνα θέμα, τό ὁποῖον χρειάζεται διερεύνησιν.
Θέμα πρῶτον. Ποῖος γνωρίζει ποία ἦτο ἡ γνώμη τοῦ πληρώματος τῆς ᾿Εκκλησίας καί πόθεν τεκμαίρεται αὕτη, ὥστε νά διαπιστωθῇ ἡ διάστασις ἤ καί ἡ προδοσία; ᾿Αντιθέτως δημοσκοπήσεις, μετά τήν ἐπίσκεψιν τοῦ Πάπα, κατέγραψαν τήν ἱκανοποίησιν τοῦ λαοῦ.
Θέμα δεύτερον. Ποῖα εἶναι τά πραγματικά περιστατικά εἰς τά ὁποῖα ἐγένετο ἡ προδοσία; Διά ποίων ἐνεργειῶν οἱ φύλακες τῆς «παραδοθείσης τοῖς ἁγίοις πίστεως» (᾿Ιούδα στ´ 3) ἠθέτησαν ἤ κατέλυσαν τήν ἀλήθειαν τῆς ᾿Εκκλησίας; Κατήργησαν τί ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου, ἐκ τῆς θεολογίας, περί τοῦ μυστηρίου τῆς ῾Αγίας Τριάδος, τοῦ μυστηρίου τῆς σωτηρίας, τοῦ μυστηρίου τῆς ᾿Εκκλησίας, ἐκ τῆς διδαχῆς τοῦ Εὐαγγελίου καί τῶν ἄλλων;
᾿Ηπειλήθη ἤ ἐτέθη ἐν ἀμφιβόλῳ ἡ σωτηρία τοῦ πληρώματος; ᾿Ηκούσθη τι, ἐκηρύχθη τι, ἐνομοθετήθη τι νέον καταργοῦν τήν παράδοσιν; ᾿Εκηρύχθη ἄλλον Εὐαγγέλιον;
Οὐδέν ἐξ αὐτῶν συνέβη.
Εἶναι ἑπομένως ἄδικος ἡ αἰτίασις καί κακόβουλος, ἐξυπηρετοῦσα τούς δημαγωγοῦντας καί φωνασκοῦντας, τούς θέλοντας «εὐπροσωπῆσαι ἐν σαρκί, ἵνα καυχήσωνται» (Γαλ. στ´ 12).
᾿Αντιθέτως ἡ δημιουργηθεῖσα συζήτησις ἔφερεν εἰς τήν ἐπιφάνειαν τάς ὑφισταμένας θεολογικάς διαφοράς μεταξύ τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας καί τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ, ὑπέμνησεν ἱστορικά γεγονότα καί δι᾿ ἁπάντων τούτων ἐτονώθη τό ὀρθόδοξον φρόνημα τοῦ πιστοῦ Λαοῦ καί ἐκρατύνθη καί ἐμεγαλύνθη ἡ πίστις καί ἡ ᾿Εκκλησία ἡμῶν.
ε. ῾Αλώθηκε τό «Κάστρο» τῆς ᾿Ορθοδοξίας.
Οὔτε ὡς ρητορική ἔξαρσις γίνεται δεκτή αὐτή ἡ φράσις, ἥτις λεγομένη καί ὑποστηριζομένη ὑπονοεῖ, ὅτι ὅλοι οἱ ἀδελφοί ὀρθόδοξοι χριστιανοί ἔχουσι ὑποδουλωθεῖ εἰς τόν Παπισμόν καί μόνοι ἡμεῖς ἐλεύθεροι ὄντες ἐδουλώθημεν. Οὔτε ἐκεῖνοι εἶναι δοῦλοι. Οὔτε ἡμεῖς ἐδουλώθημεν.
῾Η ἀπήχησις τῆς ᾿Επισκέψεως εἰς τόν Διεθνῆ Τύπον.
Παραθέτομεν ἐν συνεχείᾳ τήν δημοσιευθεῖσαν ὑπό τῆς Συνοδικῆς ᾿Επιτροπῆς Δημοσίων Σχέσεων καί Διαφωτίσεως μελέτην· «῾Η ᾿Επίσκεψις τοῦ Πάπα καί Δημοσιεύματα τοῦ Ξένου Τύπου». (ΕΚΚΛΗΣΙΑ τεῦχος 6ον, ᾿Ιούνιος 2001, σελ. 504-506).
«῾Η ἐπίσκεψη τοῦ Πάπα πέρασε στήν ἱστορία. ῞Οσο ὁ χρόνος μᾶς ἀπομακρύνει ἀπό τό συγκεκριμένο γεγονός τόσο παρουσιάζονται οἱ εὐκαιρίες γιά μιά δεύτερη, πιό διερευνητική ματιά στά γεγονότα. ῾Η ἀπόσταση ἀπό τά ὅσα συνέβησαν πρίν, κατά τήν διάρκεια καί ἀμέσως μετά τήν παπική ἐπίσκεψη, ἐπιτρέπει τήν διατύπωση ἀπόψεων καί συμπερασμάτων, τά ὁποῖα ἔχουν ἀποφορτισθεῖ ἀπό τήν ἔνταση τῶν συγκεκριμένων ἡμερῶν. Τά ὅσα διαδρατίσθηκαν μέσα στά σύνορα τοῦ ῾Ελληνικοῦ Κράτους εἶναι λίγο ἤ πολύ σέ ὅλους μας γνωστά. ῾Η κάλυψη τοῦ γεγονότος ὑπῆρξε «καθολική» ἀπό τό σύνολο τῶν ΜΜΕ. Τόσο ὁ ἠλεκτρονικός Τύπος, ὅσο καί ὁ ἔντυπος ξεπέρασαν ἑαυτούς στήν προσπάθεια ἐνημέρωσης τοῦ κοινοῦ. ῎Εχουν καταγραφεῖ κυριολεκτικά ἑκατοντάδες δημοσιευμάτων καί ἀρκετές ὧρες τηλεοπτικῆς καί ραδιοφωνικῆς κάλυψης τῆς παπικῆς ἐπίσκεψης.
᾿Ιδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει γιά ὅλους ἡ ἀντιμετώπισις τοῦ θέματος ἀπό τόν ξένο Τύπο. ᾿Εξ ὁρισμοῦ θά λέγαμε ὅτι ἡ ὁποιαδήποτε παπική ἐπίσκεψη ἀποτελεῖ γεγονός καί θέαμα, τό ὁποῖο ἐνδιαφέρει ἑκατομμύρια ρωμαιοκαθολικῶν πιστῶν καί ὄχι μόνο. ῾Η θρησκευτική ὑπόσταση τοῦ προσώπου τοῦ Πάπα γιά τό Βατικανό τόν καθιστᾶ πάντοτε ἀντικείμενο ἐκτεταμένης προσωπολατρείας ἀπό τόν ρωμαιοκαθολικό κόσμο, ἡ ὁποία προκαλεῖ πάντοτε τήν ἀπορία σέ μή ρωμαιοκαθολικούς πιστούς καί ἰδιαίτερα σέ ὀρθοδόξους. ᾿Ακόμα ἡ πολιτειακή ὑπόσταση τοῦ Βατικανοῦ τό καθιστᾶ αὐτομάτως κέντρο τοῦ ἐνδιαφέροντος ὄχι μόνο γιά ἐκκλησιαστικά θέματα, ἀλλά καί γιά ζητήματα πού ἀφοροῦν στήν πολιτική καί στήν οἰκονομία. Χαρακτηριστικό ἦταν τό μέγεθος τῆς δημοσιότητας πού δόθηκε κατά τή διάρκεια τῆς παπικῆς ἐπίσκεψης στήν Κούβα. ῞Ολα αὐτά σέ συνδυασμό μέ μία λογική ὑπερθεάματος, ἡ ὁποία χαρακτηρίζει τίς παπικές κινήσεις ἀνά τόν κόσμο, στοιχειοθετοῦν τήν ἀξιολόγηση ὡς εἰδήσεως πρώτου μεγέθους τήν ὁποιαδήποτε παπική ἐπίσκεψη. Πόσο μᾶλλον, ὅταν αὐτή πραγματοποιεῖται σέ μιά χώρα γιά πρώτη φορά κατά τήν τελευταία χιλιετία!
Δεκάδες δημοσιευμάτων παρατηρήθηκαν στόν Δυτικό ξένο ἔντυπο Τύπο, πρίν καί κατά τή διάρκεια τῆς παπικῆς ἐπισκέψεως στήν ῾Ελλάδα. ᾿Αγγλικές, γερμανικές, ἰσπανικές, ἰταλικές καί γαλλικές ἐφημερίδες ἐκάλυψαν πλήρως τό γεγονός. Δέν περιορίσθηκαν σέ ἁπλή δημοσιογραφική κάλυψη τοῦ γεγονότος, ἀλλά ὑπῆρχαν περιπτώσεις σοβαρῶν προσεγγίσεων τῆς ἰδιαιτερότητος τῆς ἐπισκέψεως.
Μιά πρόχειρη καταγραφή τῶν σπουδαιοτέρων δημοσιευμάτων ἐπιτρέπει τήν διαμόρφωση κάποιας εἰκόνας γιά τήν συμπεριφορά τοῦ Δυτικοῦ ξένου Τύπου στό γεγονός. Καταγράφηκαν δημοσιεύματα ἐφημερίδων μεγάλης κυκλοφορίας.
Τό μεγαλύτερο ποσοστό δημοσιευμάτων πού ἀφοροῦν στήν παπική ἐπίσκεψη στήν ῾Ελλάδα, ἀνήκει, ὅπως εἶναι λογικό, σέ καθολικές χῶρες (᾿Ιταλία, Γαλλία, ᾿Ισπανία). Σέ μικρότερο ποσοστό ἀκολουθοῦν χῶρες μέ ἀνεπτυγμένο τό προτεσταντικό στοιχεῖο (Γερμανία, ᾿Αγγλία).
᾿Εκτεταμένα δημοσιεύματα γιά τό θέμα παρουσιάζονται στό Δυτικό ξένο Τύπο ἀπό τίς 3 Μαΐου 2001, τά ὁποῖα προαναγγέλουν τήν ἄφιξη τοῦ Πάπα στήν ᾿Αθήνα (στά πλαίσια τοῦ προσκυνηματικοῦ ταξιδίου στά βήματα τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου), καθώς καί τίς ὅποιες δυσκολίες καί ἰδιαιτερότητες πού παρουσιάζει τό ταξίδι αὐτό.
Τά δημοσιεύματα συνεχίζονται, σέ ἐκτεταμένη μορφή, στίς 4.5.2001, μέ πληροφορίες καί σχόλια πλέον γιά τήν παπική ἄφιξη. Λόγω τοῦ διαμεσολαβοῦντος Σαββατοκύριακου, τίς ἑπόμενες ἡμέρες δέν ἔχουμε ἀρκετά ἄρθρα γιά τό θέμα, δεδομένου ὅτι ἔχουμε μεταφορά δημοσιογραφικοῦ ἐνδιαφέροντος στήν παπική ἐπίσκεψη στή Συρία.
ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ
Χαρακτηριστικά οἱ ἰταλικές ἐφημερίδες τῆς 3.5.2001 ἀναφέρονται στό κλίμα πού ἐπικρατεῖ στήν ῾Ελλάδα πρίν ἀπό τήν παπική ἄφιξη.
῾Η ἐφημερίδα «Ι῝ Μὸὖὖὰὼὼὸἶ῏» (σελ. 15), παρουσιάζει τήν ἔντονη μοναστική ἀντίδραση πού προκαλεῖ τό γεγονός τῆς ἐπισκέψεως στόν ἑλλαδικό χῶρο μέ τόν χαρακτηριστικό τίτλο «ἃὸ ὴὰἣἆὰὃὸ ὶἂ Μ῏ὃὦὸ Αὦ῍῏ὖ ὖ῟῏ὃὸἶὰὃὃ῏ ὴ῏ὃὦἶ῏ ἂ῝ Ρὰἆὰ» (Οἱ καμπάνες τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους ἠχοῦν ἐναντίον τοῦ Πάπα).
Στό ἴδιο κλίμα καί τό δημοσίευμα τῆς «ἃὰ ὓὸἆ῟ὲὲ῝ἂὴὰ» (σελ. 19), μέ τίτλο «Ι῝ Ρὰἆὰ ἂὃ ὒἶὸὴἂὰ ῏ἶὦ῏ὶ῏ὖὖἂ ἂὃ ἶἂἇ῏῝ὦὰ» (῾Ο Πάπας στήν ῾Ελλάδα, ξεσηκώνονται οἱ ᾿Ορθόδοξοι).
῾Η «ἃὰ ὣὦὰἣἆὰ», τήν ἴδια ἡμέρα, συνεχίζει τήν θεματολογία τῶν ὑπόλοιπων ἰταλικῶν ἐφημερίδων μέ πρωτοσέλιδη ἀναφορά στό ταξίδι μέ τίτλο «ὦ῏ἶὃὰ ὰ ὴὰὖὰ» ἂ ἆἶὸὦἂ ῏ἶὦ῏ὶ῏ὖὖἂ ἂὃ ἆἂὰὧὧὰ» («Γύρνα σπίτι» - οἱ ὀρθόδοξοι ἱερεῖς στίς πλατεῖες) καί ἀκολουθεῖ στή σελ. 11 ἀντίστοιχο ἄρθρο καθώς καί συνέντευξη τοῦ Καρδινάλιου Αὴ῍ἂ῝῝ὸ ὣἂ῝ἇὸὖὦἶἂὃἂ, ἐπί σειρά ἐτῶν ὑπευθύνου τοῦ Βατικανοῦ γιά τίς ᾿Ανατολικές ᾿Εκκλησίες, ὁ ὁποῖος ἀφοῦ χαρακτηρίζει τό ταξίδι τοῦ Πάπα ὡς τό πιό δύσκολο, ἂὃ ὒἶὸὴἂὰ ῝ὰ ἇἂὖἂὦὰ ῝ὰ ἆἂ῟ ὶἂὺὺἂὴἂ῝ὸ ὶἂ ῤ῏ἂὦὗ῝ὰ», προαναγγέλει κατά κάποιο τρόπο τήν παπική δήλωση συγγνώμης, «ῆ ἆ῏ὖὖἂὲἂ῝ὸ ὴ῍ὸ ὖἂ ὖὴ῟ὖἂ ὴ῏ὃ ὼ῝ἂ ῏ἶὦ῏ὶ῏ὖὖἂ», δίδοντας παράλληλα πληροφορίες γιά τή θέση τῆς ᾿Εκκλησίας στήν ῾Ελλάδα καθώς καί τά βασικά στοιχεῖα πού προκαλοῦν τίς ἑλληνικές ἀντιδράσεις.
Τήν ἑπομένη ἡμέρα, στήν «ἒ῏ἶἶἂὸἶὸ ὶὸ῝῝ὰ ὣὸἶὰ» (σελ. 11), δημοσιεύεται συνέντευξη ἑνός ἀκόμη Καρδιναλίου, τοῦ ἒὰἶ῝῏ Μὰἶἂὰ Μὰἶὦἂὃἂ, ἐπισκόπου Μιλάνου, γνωστοῦ λόγιου τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας, ὁ ὁποῖος ἐπιχειρεῖ στή συνέντευξή του μιά θεολογική προσέγγιση τοῦ θέματος, δηλώνοντας ὅτι εἶναι ἡ ἀναζήτηση τοῦ Μυστηρίου τοῦ Χριστοῦ πού θά ἐπιφέρει τήν βαθειά ἕνωση τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς ᾿Εκκλησίας μέ ὅλες τίς ᾿Ορθόδοξες ᾿Εκκλησίες.
Παρά τούς ἐντυπωσιακούς τίτλους τῶν ἐφημερίδων, γιά τίς ἀντιδράσεις πού προκαλεῖ ἡ παπική ἄφιξη στήν ῾Ελλάδα, δέν ἔλλειψαν τά ἄρθρα δυτικῶν ἐφημερίδων, τά ὁποῖα προσπάθησαν νά δώσουν ὅλες τίς διαστάσεις τοῦ θέματος.
῎Ετσι στήν «ἃὸ Μ῏ὃὦὸ» (σελ. 18), στίς 3.5.2001, ὑπάρχει ἄρθρο μέ τίτλο «ἃὸὖ ἆὰὗὖ ῏ἶὦ῍῏ὶ῏ἷὸὖ ἣὰ῝ὰὶὸὖ ὶὸ ὢὸὰὃ Ρὰ῟῝ ΙΙ, τό ὁποῖο ἐπιχειρεῖ μέ ἱστορικά στοιχεῖα νά περιγράψει τό πλαίσιο τῶν σχέσεων τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς μέ τήν ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία. Χαρακτηριστικό τοῦ ἄρθρου εἶναι ἡ ἀναφορά στό θέμα τῆς οὐνίας, μέ τήν ἐπισήμανση τῆς ἐπίσημης καταδίκης τῆς οὐνίας ἀπό τό Βατικανό τό 1994 ὡς «μεθόδου τοῦ παρελθόντος».
᾿Αλλά καί ἡ «ἃὰ ἒἶ῏ἂἷ», στό φύλλο τῆς 2.5.2001, σελ. 2, μέ ἄρθρα της ἐπιχειρεῖ μία σέ βάθος ἀνάλυση τῆς παπικῆς ἐπίσκεψης στήν ῾Ελλάδα σέ συνδυασμό μέ τήν ἐπικείμενη ἐπίσκεψη τοῦ Πάπα στήν Οὐκρανία. Στό σχόλιο τῆς ἡμέρας, μέ τίτλο «ἃὰ ἦ῟ὰὶἶὰὦ῟ἶὸ ὶ῟ ὴὸἶὴ῝ὸ ῏ἶὦ῍῏ὶ῏ἷὸ» (῾Ο τετραγωνισμός τοῦ ὀρθόδοξου κύκλου), ἐπιχειρεῖται μία παρουσίαση τοῦ προβλήματος πού παρουσιάζουν ἰδιαίτερα οἱ ᾿Ορθόδοξες ᾿Εκκλησίες τῆς Διασπορᾶς, αὐτοῦ τῆς ῾Ιεραρχίας. ῾Η ἴδια ἐφημερίδα σέ ἄρθρο τῆς 3.5.2001, σελ. 15, ἀναφέρει τίς δυσκολίες στίς σχέσεις τῶν δύο ᾿Εκκλησιῶν.
῾Ο ἰσπανικός τύπος κινήθηκε στά ἴδια πλαίσια μέ τά δημοσιεύματα τοῦ ἀντίστοιχου γαλλικοῦ. ῾Η «Ε῝ Ρὰἂὖ», στίς 3.5.2001, ἔχει ἄρθρο ὑπό τόν τίτλο «ἃὰ Ιὼ῝ὸὖἂὰ ῏ἶὦ῏ὶ῏ἷὰ ὼἶἂὸὼὰ ὖὸ ἆἶὸἆὰἶὰ ἆὰἶὰ ἶὸὴἂὲἂἶ ὰ ῤ῏ἢὦὗ῝ὰ ὴ῏ἣ῏ ῟ὃ ‘ὖἂἣἆ῝ὸ ἆὸἶὸὼἶἂὃ῏’».
῾Η «ΑΒἒ», στίς 3.5.2001, σελ. 39, παρουσιάζει ἐκτεταμένα τήν κατάσταση, χαρακτηρίζοντας τόν ᾿Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, ὡς «ἔξυπνο ἄνδρα» λόγῳ τῶν χειρισμῶν του στό θέμα τῆς ἐπισκέψεως τοῦ Πάπα.
Στήν ἐφημερίδα «Τἂἣὸὖ», στίς 2.5.2001, παρουσιάζεται ἐκτεταμένο ἀφιέρωμα στό θέμα τῆς ἐπισκέψεως μέ ἔμφαση στίς ἐκδηλώσεις τῶν παλαιοημερολογιτῶν, ἀλλά καί στίς σφαγές τῶν σταυροφόρων.
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ
Τά δημοσιεύματα στίς 4.5.2001 εἶναι περισσότερα καί ἐκτεταμένα. Οἱ ἰταλικές ἐφημερίδες συνεχίζουν τούς τίτλους ἐντυπωσιασμοῦ ὅπως·
«Ρὰἆὰ ὰὶ Αὦὸὃὸ, ἆὸ῝῝ὸὼἶἂὃ῏ ὦἶὰ ῝ὸ ὴ῏ὃὦὸὖὦὰὧἂ῏ὃἂ», «Ι῝ Μὸὖὖὰὼὼὸἶ῏», σελ, 7, «Ι῝ Ρὰἆὰ ὃ῏ὃ ὲὰὴἂ῝ὰ ὃ῏ὖὦἶὰ ὦὸἶἶὰ», «ἃὰ ὓὸἆ῟ὲὲ῝ἂὴὰ», σελ. 11, «Ι῝ Ρὰἆὰ ἂὃ ὒἶὸὴἂὰ ὺἶὰ ῝ὸ ἆ῏῝ὸἣἂὴ῍ὸ», «ἒ῏ἶἶἂὸἶὸ ὶὸ῝῝ὰ ὣὸἶὰ», σελ. 13.
῾Ο γαλλικός τύπος ἀκολουθεῖ πιό ἤπιους τόνους.
Στήν «ἃὸ ᾂὼὰἶ῏» (σελ. 4) δημοσιεύεται καί ἡ πρώτη συνέντευξη ὀρθοδόξου θεολόγου, τοῦ Ο῝ἂἇἂὸἶ ἒ῝ὸἣὸὃὦ, γιά τό θέμα. Παράλληλα στήν ἴδια σελίδα δημοσιεύεται καί συνέντευξη τοῦ Ρωμαιοκαθολικοῦ ἐπισκόπου ᾿Αθηνῶν κ. Νικολάου Φώσκολου.
᾿Επίσης, στήν «ἃὸ Μ῏ὃὶὸ» (σελ. 9) ὑπάρχει ἐνδιαφέρουσα συνέντευξη τοῦ Καθηγητοῦ ͺἶ. Τ῍῟ὰ῝, εἰδικευμένου σέ θέματα ὀρθοδοξίας.
᾿Ακόμα συνέντευξη τοῦ ἲἂἣἂὦἶἂ ὣὰ῝ὰὴ῍ὰὖ δημοσιεύεται στήν «Ι῝ Μὸὖὖὰὼὼἂὸἶ῏» τῆς ἴδιας ἡμέρας.
῾Η «ἲὰἂ῝ὗ Τὸ῝ὸὼἶὰἆ῍», στίς 4.5.2001, παρουσιάζει, ὅπως καί ἡ ἐφημερίδα «Τἂἣὸὖ» (2.5.2001), ἐκτεταμένο ἀφιέρωμα στό θέμα τῆς ἐπισκέψεως μέ ἔμφαση στίς σφαγές τῶν σταυροφόρων.
῾Η ἰσπανική «ΑΒἒ» (σελ. 11) φιλοξενεῖ κύριο ἄρθρο μέ τίτλο «Ηὸὼὸἣ῏ὃἂὰ ῏ἶὦ῏ὶ῏ἷὰ» προσπαθώντας νά περιγράψει τήν τρέχουσα κατάσταση τῆς ῾Ελληνικῆς ᾿Ορθόδοξης ᾿Εκκλησίας.
᾿Αλλά καί οἱ γερμανικές «ἲἂὸ ῤὸ῝ὦ» καί «ὣὤὶὶὸ῟ὦὖὴ῍ὸ Ζὸἂὦ῟ὃὼ» στά ἀντίστοιχα φύλλα τῆς ἴδιας ἡμέρας ἔχουν ἐκτεταμένες ἀναφορές στό θέμα καθώς καί ἀφιερώματα.
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ
Οἱ κυριακάτικες ἐκδόσεις τῶν ἐφημερίδων, ὅπως ἦταν φυσικό, ἐμπεριεῖχαν εἰδήσεις γιά τά ἀποτελέσματα τῆς παπικῆς ἐπίσκεψης στήν ῾Ελλάδα.
῾Η «ῤὸ῝ὦ ὰἣ ὣ῏ὃὃὦὰὼ», ἡ «ΑΒἒ», ἡ ἐφημερίδα «ὣ῟ὃὶὰὗ Τἂἣὸὖ», ἡ «ῒὣΑ ΤΟἲΑΥ» καί ἡ «ἃὰ ἒἶ῏ἂἷ», τῆς 7.5.2001, ἔχουν πρώτη εἴδηση τήν παπική δήλωση συγγνώμης («ῒἶὼὸὖ ὺ῏ἶὼἂἇὸὃὸὖὖ ἂὃ ῍ἂὖὦ῏ἶἂὴ ἇἂὖἂὦ», πρωτοσέλιδο στήν «ῒὣΑ ΤΟἲΑΥ»).
᾿Αλλά καί ἡ ἰταλική «ἃὰ ὣὦὰἣἆὰ» δημοσιεύει τήν ἴδια ἡμέρα συνέντευξη τοῦ ἐπισκόπου ͺὸ῝ἂἷ Μὰὴ῍ὰὶ῏, γραμματέα τοῦ Βατικανοῦ γιά τόν διαθρησκειακό διάλογο, σχετικά μέ τό ἀποτέλεσμα τοῦ παπικοῦ «ἣὸὰ ὴ῟῝ἆὰ», εἰδικότερα σέ θέματα οἰκουμενικοῦ κινήματος.
Γιά τό ἴδιο θέμα ἡ «ἒ῏ἶἶἂὸἶὸ ὶὸ῝῝ὰ ὣὸἶὰ» φιλοξενεῖ ἄρθρο στή δεύτερη σελίδα (7.5.2001).
῾Η «ἃ’ Η῟ἣὰὃἂὦὸ» (σελ. 9), ἡ «ἲὰἂ῝ὗ Τὸ῝ὸὼἶὰἆ῍» (σελ. 19), ἀλλά καί τό περιοδικό «ΤΙΜΕ» (σελ. 14), στίς 14.5.2001, ἀναφέρουν τήν εἴδηση τῆς παπικῆς συγγνώμης.
᾿Από μία πρόχειρη ματιά εἶναι ὁλοφάνερη ἡ ἔκταση πού κατέλαβε τό θέμα στήν ξένη εἰδησεογραφία. Καί μόνο αὐτό ὡς γεγονός ἀποτελεῖ τεράστιο κέρδος τόσο γιά τήν ῾Ελλαδική ᾿Εκκλησία ὅσο καί γιά τό ἴδιο τό ῾Ελληνικό Κράτος.
῾Η ἐνασχόληση τῶν ξένων δημοσιογράφων ἐπί μία ἑβδομάδα μέ τήν παπική ἐπίσκεψη στήν ῾Ελλάδα ἔδωσε τήν ἀφορμή γιά ἐκτεταμένες ἀναφορές στήν ᾿Ορθοδοξία. ῾Η παρουσίαση κύριων ὀρθοδόξων θέσεων ἀπό μή ὀρθόδοξα ἔντυπα, καί ἰδιαίτερα ξενόγλωσσα, ἀποτελεῖ μαρτυρία στόν δυτικό κόσμο. ῾Η εἰκόνα τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος καί τοῦ Μακ. ᾿Αρχιεπισκόπου ταξίδεψε σέ ὅλο τόν κόσμο, καί αὐτό δέν εἶναι θέμα προσωπικῆς προβολῆς, ἀλλά καθολικῆς μαρτυρίας πίστεως. ᾿Αλλά καί ἡ ἑλληνική κυβέρνηση παρακολούθησε ἐπί μία ἑβδομάδα τήν διεθνή κοινή γνώμη νά εἶναι στραμένη στό ῾Ελληνικό Κράτος. Τά πλάνα τοῦ ᾿Αρείου Πάγου καί τῆς ᾿Ακρόπολης ἔκαναν τό γύρω τοῦ κόσμου. Μία ἀντίστοιχη διαφημιστική ἐκστρατεία ἀπό τόν ΕΟΤ μέ τίς ἀντίστοιχες καταχωρήσεις καί προβολές θά στοίχιζε δισεκατομμύρια.
Καί τό σημαντικότερο· ὁ Πάπας ἀφίχθη, διέμεινε καί ἀνεχώρησε ἀπό τήν πατρίδα μας ἀπολύτως ἀσφαλής. Πολλά εἶχαν λεχθεῖ γιά τό θέμα αὐτό ἐν ὄψει τῆς ᾿Ολυμπιάδας τοῦ 2004. ῾Η εἰκόνα ὑπῆρξε ἀποστομωτική. Χαρακτηριστικά ἀναφέρουμε δημοσίευμα τῆς «Ιὃὦὸἶὃὰὦἂ῏ὃὰ῝ Ηὸἶὰ῝ὶ Τἶἂὲ῟ὃὸ» (σελ. 2), στίς 3.5.2001, μέ θέμα τήν τρομοκρατία στήν ῾Ελλάδα καί τίς ἀλλαγές στό συγκεκριμένο νομικό πλαίσιο. ῾Ως εἴδηση στό συγκεκριμένο ἄρθρο ἀναφέρεται τό γεγονός τῆς παπικῆς ἄφιξης καί ὁ κίνδυνος ἐπεισοδίων ἀπό διαδηλωτές.
Πάντως τό γεγονός αὐτό καί οἱ ἀνάγκες τῆς ἐποχῆς μᾶς καλοῦν, μέσα ἀπό συνεντεύξεις, ἀρθρογραφία, ἐκδόσεις σέ ξένη γλῶσσα, νά καταθέσουμε τήν θεολογική μας μαρτυρία πρός τόν Δυτικό κόσμο καί νά διατηρήσουμε τό παράθυρο πρός τόν ξένο ἔντυπο Τύπο ἀνοικτό. Αὐτό ἀπαιτεῖ σοβαρό σχεδιασμό καί ἀνάπτυξη τοῦ ἐπικοινωνιακοῦ μας ἔργου μέ σαφή ἐκκλησιολογική κατεύθυνση».
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
῾Η ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν ἔλαβε τήν σημαντικήν ταύτην ἀπόφασιν συνεκτιμήσασα·
1. Τόν τρόπον τῆς προσκλήσεως τοῦ Πάπα εἰς τήν ῾Ελλάδα. ῞Οτι προσεκλήθη ὑπό τοῦ ᾿Ανωτάτου ῎Αρχοντος τοῦ Κράτους.
2. Τήν θέσιν τῆς ῾Ελλάδος εἰς τήν Εὐρωπαϊκήν ῞Ενωσιν καί τάς σχέσεις Αὑτῆς μετά τῶν λοιπῶν Κρατῶν.
3. Τά πανορθοδόξως ἐφαρμοζόμενα.
4. Τήν ἑαυτῆς αὐτοσυνειδησίαν καί τά κανονικῶς ἐκκλησιολογικῶς καί θεολογικῶς ἰσχύοντα.
5. Τάς Διαχριστιανικάς Σχέσεις τῆς ᾿Εκκλησίας ἡμῶν καί τήν ἐφαρμοζομένην ἐπ᾿ αὐτῶν τακτικήν. ᾿Ενδεικτικῶς ἀναφέρομεν ἐνίας προηγηθείσας ἐπισήμους ἐπισκέψεις ἑτεροδόξων προσωπικοτήτων καί τόν τρόπον ὑποδοχῆς αὐτῶν.
α. Τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου Καντερβουρίας Δρος Κόσμο Γκόρντον Λάνγκ ἐν «ΕΚΚΛΗΣΙΑ» τ. 16/20 ᾿Απριλίου 1929.
β. Τοῦ ᾿Αρχιεπισκόπου Καντερβουρίας Δρος Μιχαήλ Ράμσεϋ ἐν «ΕΚΚΛΗΣΙΑ» τ. 10/15 Μαΐου 1962.
γ. Τοῦ Καρδιναλίου Φραγκίσκου Κάρπινο, ᾿Αρχιεπισκόπου τοῦ Παλέρμο ἐν «ΕΚΚΛΗΣΙΑ» τ. 24-25/1-15 ᾿Οκτωβριου 1970.
δ. Τοῦ Καρδιναλίου ᾿Ιωάννου Βίλλεμπραντς, Προέδρου τῆς περιφήμου Βατικανῆς «Γραμματείας ἐπί τῆς προωθήσεως τῆς ἑνώσεως τῶν Χριστιανῶν» ἐν «ΕΚΚΛΗΣΙΑ» τ. 13-14/1-15 ᾿Ιουνίου 1971.
ε. Τοῦ Μακαριωτάτου Πατριάρχου Αἰθιοπίας κ. Θεοφίλου ἐν «ΕΚΚΛΗΣΙΑ» τ. 26/15 Νοεμβρίου 1971.
6. Τάς ἐκφρασθείσας ἀπόψεις ἐκ τοῦ Χριστεπωνύμου πληρώματος τῆς ᾿Εκκλησίας.
7. Τάς ἁρμοδίως ὑποβληθείσας Εἰσηγήσεις ὑπό τῶν Συνοδικῶν ᾿Οργάνων.
8. Τόν διεξαχθέντα εὐρύτατον καί ἐξαντλητικόν διάλογον.
῾Η ῾Ιερά Σύνοδος τῆς ῾Ιεραρχίας ἡμῶν καλεῖται, ὅπως ἀποφανθῇ, ἐάν αἱ ἀποφάσεις τῆς Διαρκοῦς ῾Ιερᾶς Συνόδου περί τῆς ἐνταῦθα ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα ἐλήφθησαν εὖ τε καί καλῶς, συγκρίνουσα ταύτην μετά τῆς προηγηθείσης αὐτῆς ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα εἰς τήν Ρουμανίαν, ἔνθα ἡ ἕδρα τοῦ Πατριαρχείου Ρουμανίας καί τῆς ἀκολουθησάσης αὐτῇ ᾿Επισκέψεως τοῦ Πάπα εἰς τήν Συρίαν, ἔνθα ἡ ἕδρα, ἐν Δαμασκῷ, τοῦ Πατριαρχείου ᾿Αντιοχείας.
῾Ημεῖς «τὸ δὲ καλὸν ποιοῦντες μὴ ἐκκακῶμεν· ... ῎Αρα οὖν ὡς καιρὸν ἔχομεν, ἐργαζώμεθα τὸ ἀγαθὸν πρὸς πάντας, μάλιστα δὲ πρὸς τοὺς οἰκείους τῆς πίστεως» (Γαλ. ς´ 9-10).
«Τῷ δὲ βασιλεῖ τῶν αἰώνων, ἀφθάρτῳ, ἀοράτῳ, μόνῳ σοφῷ Θεῷ, τιμὴ καὶ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν». (Α´ Τιμ. α´ 17).
Διαβουκολέω = ἀπατῶ μέ ψευδεῖς ἐλπίδας.
Γλωσσαλγῶ= ὁμιλῶ τόσον πολύ, ὥστε ἡ γλῶσσα μου νά πονῆ, φλυαρῶ-πολυλογῶ.
Κορυβαντιάω= τελῶ τάς τελετάς τῶν Κορυβάντων,πληροῦμαι μανίας ἤ ἐνθουσιασμοῦ Κορβαντικοῦ, εἶμαι κατενθουσιασμένος καί ἔξαλλος ἐπί τινι