῾Η ἐσχατολογική προσδοκία τῆς ᾿Εκκλησίας
Τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου
Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ
κ. ΔΑΝΙΗΛ

  ἰς τήν ῾Αγίαν Γραφήν διακρίνομεν δύο καταστάσεις τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. Αὐτήν τῆς κενώσεως καί ταπεινώσεως ἀρχομένην ἀπό τῆς συλλήψεως καί ἐξικνουμένην καί κορυφουμένην εἰς τόν ἐπί τοῦ Σταυροῦ θάνατον. Δευτέραν δέ τῆς ὑψώσεως καί δόξης ἀρχομένην ἀπό τῆς εἰς ῞ᾼδου καθόδου καί ἐξικνουμένην εἰς τήν ἐκ δεξιῶν τοῦ Θεοῦ καί Πατρός καθέδραν καί δή καί μέχρι τῆς δευτέρας παρουσίας Αὑτοῦ καί τῆς ἐσχάτης κρίσεως.

Στίς δύο αὐτές καταστάσεις τοῦ Κυρίου ἀναφέρεται κατ᾿ ἐξοχήν ὁ ᾿Απόστολος Παῦλος εἰς τήν πρός Φιλιππησίους ᾿Επιστολήν «ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα Θεῷ, ἀλλ᾿ ἑαυτὸν ἐκένωσεν μορφὴν δούλου λαβών, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος καί σχήματι εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ. Διὸ καὶ ὁ Θεὸς αὐτὸν ὑπερύψωσε καὶ ἐχαρίσατο αὐτῷ ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα, ἵνα ἐν τῷ ὀνόματι ᾿Ιησοῦ πᾶν γόνυ κάμψῃ ἐπουρανίων καί ἐπιγείων καί καταχθονίων καὶ πᾶσα γλῶσσα ἐξομολογήσηται ὅτι Κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστός εἰς δόξαν Θεοῦ Πατρός».(β´ 6-11).

Διά τήν ἔνδοξον κατάστασιν τοῦ Κυρίου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ὡμίλησεν ὁ Κορυφαῖος τῶν ᾿Αποστόλων Πέτρος εἰς τούς ᾿Ιουδαίους κατά τήν ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς εἰπών· «᾿Ασφαλῶς οὖν γινωσκέτω πᾶς οἶκος ᾿Ισραὴλ ὅτι καὶ Κύριον καί Χριστὸν αὐτὸν ὁ Θεός ἐποίησε, τοῦτον τὸν ᾿Ιησοῦν ὃν ὑμεῖς ἐσταυρώσατε» (Πραξ. Β´ 36). Εἰς τόν ε´ λόγον του κατά Εὐνομίου ὁ θειότατος καί μυστιπόλος ἅγιος Πατέρας μας Γρηγόριος ὁ Νύσσης ἀποδεικνύει, ὅτι ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός κατά μέν τήν θεότητα ἔχει τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα, κατά δέ τήν ἀνθρωπότητα προσκυνεῖται παρά πάσης τῆς κτίσεως. «῾Ο γὰρ αὐτὸς καὶ τὸ ὑπέρ πᾶν ὄνομα ἔχει, καὶ ἐν τῷ ἀνθρωπίνῳ τῷ κατὰ ᾿Ιησοῦν ὀνόματι παρὰ πάσης προσκυνεῖται τῆς κτίσεως».

῾Ο Κύριος εἰς τήν ᾿Αρχιερατικήν προσευχήν ἐζήτησεν τήν δόξαν τῆς ἀνθρωπότητός Του πρό τοῦ Πάθους Του εἰπών· «δόξασόν με σὺ, Πάτερ, παρὰ σεαυτῷ τῇ δόξῃ ᾗ εἶχον πρὸ τοῦ τὸν κόσμον εἶναι παρὰ σοί» (᾿Ιωαν. ιζ´ 5). ῎Ελαβε δέ αὐτήν μετά τό Πάθος καί τήν ᾿Ανάστασιν. ᾿Εμφανισθείς εἰς τούς Μαθητάς καί ᾿Αποστόλους μετά τήν ἐκ νεκρῶν ᾿Ανάστασιν εἶπε· «᾿Εδόθη μοι πᾶσα ἐξουσία ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς». (Ματθ. κη´ 18). Συνομιλών πορευόμενος πρός ᾿Εμμαούς μετά τῶν δύο Μαθητῶν ἠρώτα «οὐχὶ ταῦτα ἔδει παθεῖν τὸν Χριστὸν καὶ εἰσελθεῖν εἰς τὴν δόξαν αὐτοῦ;» (Λουκᾶ κδ´ 26).

῾Ο βασιλικός κάλαμος τῆς ᾿Εκκλησίας εἰς τόν δ´ λόγον κατά Εὐνομίου λέγει, ὅτι τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα καί ἡ ἐξομολόγησις πάσης γλώσσης ἐδόθη εἰς τήν ἀνθρωπότητα τοῦ Χριστοῦ καί ὄχι εἰς τήν θεότητα. ᾿Εξηγεῖ δέ αὐτό μέ τόν ἑξῆς συλλογισμόν· ῎Αν αὐτά ἐχάρισεν εἰς τόν Υἱόν ὁ Πατήρ καθ᾿ ὅ Θεόν, ἐχάρισε δέ αὐτά εἰς Αὐτόν, οὐχί πρό τῆς ἐνανθρωπήσεως, ἀλλά μετά τήν ἐνανθρώπησιν σύμφωνα μέ τήν ἀποστολικήν ρῆσιν. Συνεπῶς ὁ Υἱός, καθ᾿ ὅ Θεός ἔγινε μείζων μετά τήν ἐνανθρώπησιν, ὅπερ ἄτοπον, ἐνῷ ἦτο μείζων πρό τῆς ἐνανθρωπήσεως. ῞Ωστε εἰς τήν ἀνθρωπότητα ταῦτα ἐνοοῦνται καί οὐχί εἰς τήν θεότητα.

Κατά πολλούς τρόπους καί ἐπαρκέστατα οἱ θεόπνευστοι συγγραφεῖς τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀναφέρονται εἰς τήν «ἐν δόξῃ» κατάστασιν τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.

῾Ο ᾿Απ. Παῦλος εἰς τήν πρός ῾Εβραίους ἐπιστολήν (α´ 3) «ὃς ὢν ἀπαύγασμα τῆς δόξης καὶ χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως αὐτοῦ, φέρων τε τὰ πάντα τῷ ρήματι τῆς δυνάμεως αὐτοῦ, δι᾿ ἑαυτοῦ καθαρισμὸν ποιησάμενος τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν ἐκάθισεν ἐν δεξιᾷ τῆς μεγαλωσύνης ἐν ὑψηλοῖς».

῾Ο ἴδιος οὐρανοβάμων ᾿Απόστολος καί θεατής τῶν ἀρρήτων καί ἀθεάτων μυστηρίων ἐπιστηρίζων τήν πίστιν τῶν ᾿Εφεσίων εἰς τόν ἀληθινόν Θεόν καί ἐνισχύων τήν ἐμπιστοσύνην αὐτῶν εἰς «τὴν ἐνέργειαν τοῦ κράτους τῆς ἰσχύος αὐτοῦ». (᾿Εφεσ. α´ 19) παρουσιάζει ὡς πειστικήν ἀπόδειξιν ὅσα ἐνήργησεν ὁ Θεός ἐν τῷ ᾿Ιησοῦ Χριστῷ «ἐγείρας αὐτὸν ἐκ νεκρῶν, καὶ ἐκάθισεν ἐν δεξιᾷ αὐτοῦ ἐν τοῖς ἐπουρανίοις ὑπεράνω πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ δυνάμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος ὀνομαζομένου οὐ μόνον ἐν τῷ αἰῷνι τούτῳ, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ μέλλοντι. Καὶ πάντα ὑπέταξεν ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ, καὶ αὐτὸν ἔδωκε κεφαλὴν ὑπὲρ πάντα τῇ ᾿Εκκλησίᾳ, ἥτις ἐστὶ τὸ σῶμα αὐτοῦ, τὸ πλήρωμα τοῦ τὰ πάντα ἐν πᾶσι πληρουμένου» (᾿Εφεσ. α´ 20-23).

Εἰς δέ τήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολήν του ἐξηγεῖ ὅτι «εἰς τοῦτο γὰρ Χριστὸς καὶ ἀπέθανε καὶ ἀνέστη καὶ ἔζησεν, ἵνα καὶ νεκρῶν καὶ ζώντων κυριεύσῃ... Γέγραπται γάρ· ζῶ ἐγώ, λέγει Κύριος, ὅτι ἐμοὶ κάμψει πᾶν γόνυ καὶ ἐξομολογήσεται πᾶσα γλῶσσα τῷ Θεῷ» (ιδ´ 9-11) (᾿Ησ. μθ´ 18 με´ 23, ).

Τόν ἔνδοξον Κύριον παρουσιάζει μέ ζωηρότατες καί ἐντονώτατες εἰκόνες ὁ ᾿Απόστολος καί Εὐαγγελιστής ᾿Ιωάννης εἰς τήν ᾿Αποκάλυψιν πρός παραμυθίαν καί ἐνίσχυσιν τῶν τότε διωκομένων ὑπό τῶν εἰδωλολατρῶν χριστιανῶν ἀλλά συγχρόνως καί ὅλων τῶν ἀγωνιζομένων πιστῶν νά κρατηθοῦν μακριά ἀπό κάθε πονηρία καί κακία, ἅγιοι κατά Τόν καλέσαντα αὐτούς ῞Αγιον Θεόν.

῞Οπως ὁ Κύριος ὑψώθηκε καί δοξάσθηκε μέσῳ τοῦ Πάθους καί τοῦ Σταυροῦ ἔτσι κι οἱ πιστοί θά πρέπει νά βαπτισθοῦν στό ἴδιο βάπτισμα κατά τόν λόγον τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ εἰς τούς υἱούς Ζεββεδαίου «Τὸ βάπτισμα ὃ ἐγὼ βαπτίζομαι βαπτισθήσεσθε» (Μάρκ. ι´ 39) γιά νά τόν ἀκολουθήσουν στήν αἰώνια δόξα καί ζωή· « Εἰ γὰρ πιστεύομεν ὅτι ᾿Ιησοῦς ἀπέθανε καὶ ἀνέστη, οὕτω καὶ ὁ Θεὸς τοὺς κοιμηθέντας διὰ τοῦ ᾿Ιησοῦ ἄξει σὺν αὐτῷ» (Α´ Θεσ. δ´ 14)

῾Ο ᾿Ιησοῦς Χριστός φανεροῦται·

α) ῾Ως Παντοκράτωρ.

῾Ο Κύριος εἶναι ὁ Παντοκράτωρ. «᾿Εγώ εἰμι τὸ Α καὶ τὸ Ω, λέγει Κύριος ὁ Θεός, ὁ ὢν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος, ὁ Παντοκράτωρ» (᾿Αποκ. α´ 8). ῾Η ἱστορία ἔχει καί ἐξουσία καί δύναμι πάνω στό χρόνο, πού ὁ Θεός δέν τῆς τήν ἀφαιρεῖ οὔτε ὅταν στρέφεται ἐναντίον Του. Πάνω ὅμως ἀπό τήν ἀνθρώπινη πραγματικότητα παρουσιάζει ὁ Θεός τήν οὐράνια. Πάνω ἀπό τίς καταπιεστικές καί ἀντίθετες δυνάμεις τοῦ κόσμου τούτου παρουσιάζεται ὑπομονετικός καί σιωπηλός. ᾿Εκεῖνος Τόν ὁποῖον κτυποῦν οἱ πολεμοῦντες τόν κατοικοῦντα ἐν τῷ οὐρανῷ καί τήν ἐν οὐρανοῖς σκηνήν τήν ἀληθινήν, εἶναι ὁ Αἰώνιος καί ὁ ὕπατος κριτής.

Αὐτός πού φανεροῦται στήν ἀποκάλυψι εἶναι ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός. ᾿Ονομάζει Τόν ῾Εαυτό Του «ὁ πρῶτος καί ὁ ἔσχατος». Εἶναι «ἡ δρῶσα ἀρχή» καί «ὁ ἐνεργῶν ἔσχατος». Εἶναι «ὁ ζῶν» πού εἶναι ἀνώτερος κι᾿ ἀπό τήν ζωή κι᾿ ἀπό τόν θάνατο. «Ζωή καί θάνατος» ὑπακούουν στήν Παντοδυναμία Του, γι᾿ αὐτό καί κατέχει «Τάς κλεῖς τοῦ θανάτου καί τοῦ ῎ᾼδου». Εἶναι πιό δυνατός καί ἀπό τίς πιό ἰσχυρές δυνάμεις. ῎Εχει ὑποφέρει ὅ,τι ὑποφέρουν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἀπό τήν γέννησι ὥς τόν θάνατό τους. ᾿Αλλά τά ὑπερνίκησε ἐπειδή εἶναι ὁ αἰώνια «ζῶν» καί ἡ ᾿Αγάπη.

β) ῾Ως «῾Ο καθήμενος ἐπὶ τοῦ θρόνου». «Καὶ ἰδοὺ θρόνος ἔκειτο ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ ἐπὶ τὸν θρόνον καθήμενος» (᾿Αποκ. δ´ 2).

῾Ο Εὐαγγελιστής ᾿Ιωάννης βλέπει Τόν Θεόν στόν οὐρανόν καθήμενον ἐπί θρόνου καί δοξολογούμενον. Δέν περιγράφει Τήν μορφή Του ἀλλά τήν λαμπερή δόξα πού πηγάζει ἀπ᾿ Αὐτόν. Μέ αὐτή τήν περιγραφή φανερώνει τό μεγαλεῖο, τήν μεγαλοπρέπεια, τήν ἀκτινοβολία ᾿Εκείνου, ἐφ᾿ ὅν ἤλπισαν πᾶσαι αἱ φυλαί τῆς γῆς. Φανερώνει τήν δύναμι τοῦ Θεοῦ πού δέν ἐπηρεάζεται ἀπό τίς ἐγκόσμιες μεταβολές, ἀλλά κατευθύνει ὁ ἴδιος καθετί πού συμβαίνει στόν κόσμο.

γ) ῾Ως προσκυνούμενος.

Σέ μιά μεγαλοπρεπῆ εἰκόνα ὁ Εὐαγγελιστής ᾿Ιωάννης περιγράφει τήν προσκύνησι τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ἀπό τούς εἰκοσιτέσσερεις πρεσβυτέρους πού συμβολίζουν ὁλόκληρη τήν ἀνθρωπότητα. Φοροῦντες τά ἐπίσημα ἐνδύματά τους καί μέ τά στολισμένα μέ χρυσᾶ στεφάνια κεφάλια τους, σηκώνονται ἀπό τήν θέσι τους, προσκυνοῦν βαθειά μέχρι τό χῶμα ἀποθέτουν τά στεφάνια τους στά πόδια ᾿Εκείνου, πού εἶναι καθισμένος στό θρόνο.

῾Ο ἄνθρωπος ὅταν παρουσιάζεται ἀλύγιστος, φαίνεται σάν πεισματωμένος, κρατάει μιά στάσι δυναμική. Εἶναι σάν νά λέει· «᾿Εγώ εἶμαι· νἆμαι, ἐδῶ στέκομαι· ἔχω καὶ δύναμι καί θέλησι ἀντιπροσωπεύω τά συμφέροντά μου καί ὑπερασπίζομαι τό δίκαιό μου».

Αὐτήν τήν ἀγέρωχη στάσι θυσιάζει ὁ ἄνθρωπος μέ τό εὐλαβικό λύγισμα τοῦ κορμιοῦ του πού γίνεται ὅταν σκύβει καί προσκυνᾶ. Μέ τήν κίνησι καί τήν στάσι του αὐτή εἶναι σάν νά λέει στόν Θεό· Σύ ἔχεις τήν δύναμι καί τήν ἐξουσία καί ὄχι ἐγώ. «Σύ ὑπάρχεις σύ εἶσαι «ὁ ῍Ων» καί ὄχι ἐγώ». Σ᾿ Αὐτόν πού ἀπευθύνεται ὁ ἄνθρωπος ἀναγνωρίζει, ὅτι εἶναι ἀνώτερός του καί ἔχει τήν δυνατότητα νά ἐξουσιάζει καί νά κυβερνᾶ.

Δύο εἶναι τά στοιχεῖα πού περιέχει ἡ ἐσχατολογική προσδοκία τοῦ πιστοῦ ἀνθρώπου καί κατ᾿ ἐπέκτασιν τῆς ᾿Εκκλησίας.

1. ῾Ο χριστιανός, πού ζεῖ ἐν τόπῳ καί χρόνῳ περιβαλλόμενος ἀπό τίς ἀντίθετες δυνάμεις, πού ἀντιμετωπίζει καθημερινῶς τίς παγίδες τοῦ ἐχθροῦ, πού συναντᾶ στή πορεία τῆς ζωῆς του καθημερινῶς τόν θάνατο στίς ποικίλες μορφές του, τήν ματαιότητα, τήν φθορά, τήν ἀπειλή τῆς ὑπάρξεώς του, ἀτενίζει μέ αἰσιοδοξία πρός τόν Παντοκράτορα Κύριο καί ἐνισχύεται καί παρηγορεῖται ἀπό τόν Νικητή τοῦ θανάτου ὁ ὁποῖος λέγει· «῾Ο νικῶν, δώσω αὐτῷ καθίσαι μετ᾿ ἐμοῦ ἐν τῷ θρόνῳ μου, ὡς κἀγὼ ἐνίκησα καί ἐκάθισα μετά τοῦ Πατρός μου ἐν τῷ θρόνῳ αὐτοῦ» (᾿Αποκ. γ´ 21).

Οἱ λόγοι αὐτοί τοῦ Κυρίου, διανοίγουν λυτρωτικά τόν ὁρίζοντα τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς, καταφάσκουν στό ἀνθρώπινο πρόσωπο, καταξιώνουν καί δικαίωνουν τόν πνευματικό ἀγῶνα τοῦ ἀγωνιζομένου ἀνθρώπου, τούς κόπους τῆς ἀσκήσεως, τήν θυσία τῆς ἄρσεως τοῦ σταυροῦ τοῦ Κυρίου. ῾Ο ἀναγεννημένος, ἐν Χριστῷ, ἄνθρωπος διά τῶν ἱερῶν Μυστηρίων καί τοῦ ἀγῶνος του, ἐναντίον τῆς πολυειδοῦς ἁμαρτίας, διά νά καθαρίση τό «ἔσωθεν τοῦ ποτηρίου» τελικῶς θά δοξασθῆ καθήμενος καί αὐτός ἐπί τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ καί Πατρός. ῾Ο διάβολος ὁ μισάνθρωπος καί ἀρχέκακος ἀντίδικος τοῦ ἀνθρώπου, δέν θά κατιρθώσῃ νά ματαιώσῃ τήν Βουλή τοῦ Θεοῦ γιά τόν ἄνθρωπο οὔτε νά ἐμποδίσῃ τόν ἄνθρωπο νά ὑψωθῇ καί νά δοξασθῇ ἐν Θεῷ διά τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. ᾿Από τοῦ οὐρανίου θρόνου Του ὁ Κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστός ἀπευθύνεται πρός τούς ἐν οὐρανοῖς, τούς ἐπί τῆς γῆς καί τούς ἐν τοῖς καταχθονίοις. «᾿Εγὼ δὲ κατεστάθην βασιλεὺς ὑπ᾿ αὐτοῦ ἐπὶ Σιὼν ὄρος τὸ ἅγιον αὐτοῦ διαγγέλων τὸ πρόσταγμα Κυρίου. Κύριος εἶπεν πρός με Υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγένηκάς σε· αἴτησαι παρ᾿ ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔθνη τὴν κληρονομίαν σου καὶ τὴν κατάσχεσίν σου τὰ πέρατα τῆς γῆς· ποιμανεῖς αὐτοὺς ἐν ράβδῳ σιδηρᾷ, ὡς σκεῦος κεραμέως συντρίψεις αὐτούς.» (Ψαλμ. β´ 6-9).

2) ῾Ο Κύριος ἡμῶν ᾿Ιησοῦς Χριστός παρηγορῶν τούς τεθλιμμένους καί τεταραγμένους Μαθητές Του κατά τήν γεμάτη θεϊκή ἔμπευσι καί μεγαλειότητα ἀποχαιρετιστήριο ὁμιλία Του τό βράδυ τῆς Μεγάλης Πέμπτης, τήν παραμονή τοῦ θανάτου Του ὑπέρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καί σωτηρίας ἔκανε ἕνα συλλογισμό καί ἔδωσε μιά ὑπόσχεσι· Εἶπε· «᾿Εὰν πορευθῶ καὶ ἑτοιμάσω ὑμῖν τόπον, πάλιν ἔρχομαι καὶ παραλήψομαι ὑμᾶς πρὸς ἐμαυτόν, ἵνα ὅπου εἰμὶ ἐγώ, καὶ ὑμεῖς ἦτε» (᾿Ιωάν. ιδ´ 3).

῾Ο μέν συλλογισμός Του εἶναι ὅτι ὁ δικός Του θάνατος θά προετοιμάση τόν «τόπον» τίς προϋποθέσεις γιά νά Τόν ἀκολουθήσωμε στήν δόξα καί τήν αἰώνιο ζωή. ῾Η δέ ὑπόσχεσίς Του ὅτι θά ἐπιστρέψῃ ὁπωσδήποτε γιά νά μᾶς παραλάβῃ καί νά ζήσωμε αἰώνια μαζί Του.

῾Ο πιστός ἄνθρωπος ζεῖ μέ τήν ἔντονη προσδοκία ὅπως τήν ἐβίωνε καί ὁ ᾿Απόστολος Παῦλος καί ἔγραφε «῾Ημῶν γὰρ τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχει, ἐξ οὗ καὶ σωτῆρα ἀπεκδεχόμεθα Κύριον ᾿Ιησοῦν Χριστόν, ὃς μετασχηματίσει τὸ σῶμα τῆς ταπεινώσεως ἡμῶν εἰς τὸ γενέσθαι αὐτὸ σύμμορφον τῷ σώματι τῆς δόξης αὐτοῦ κατὰ τὴν ἐνέργειαν τοῦ δύνασθαι αὐτὸν καὶ ὑποτάξαι αὐτῷ τὰ πάντα» (Φιλπ. γ´ 20-21).

Τήν οὐράνια πατρίδα τοῦ πιστοῦ, τήν χώρα τῶν ζώντων, τόν Οὐράνιο Νυμφίο, τόν Βασιλέα τῆς δόξης καί τήν ἀπαστράπτουσαν λαμπρότητα τῆς ἄνω ῾Ιερουσαλήμ σημαίνει ὁ Εὐαγγελιστής ᾿Ιωάννης μέ τίς ὁράσεις Του στά δύο τελευταῖα κεφάλαια τῆς ᾿Αποκαλύψεως τό 21ο καί 22ο. Εἶναι ὁ «καινός οὐρανός καί καινή γῆ». Αὐτά τά θεῖα σκηνώματα περιγράφει ὁ θεόπτης θεῖος ἀνήρ καί πατήρ ᾿Ανδρέας ὁ Κρήτης· «῎Ενθα τὸ ἀληθινὸν Φῶς, ἡ ὁλόφωτος Βασιλεία, ἡ ἀνεκλάλητος τῶν ᾿Αγγέλων χορεία, ἔνθα οἱ λειμῶνες τῆς ἀφθαρσίας, αἱ πηγαὶ τῆς ἀεννάου ζωῆς, τὰ ρεῖθρα τοῦ θεοβλύτου Φωτός, οἱ ποταμοὶ τῆς ἀειζώου φωτοχυσίας. ᾿Εκεῖ ὅπου ἡ περιοχὴ πάντων τῶν ἀγαθῶν, οὗ ἐπέκεινα παντελῶς οὐδέν. ᾿Εκεῖ Πατὴρ προσκυνεῖται καὶ Υἱὸς δοξάζεται, πνεῦμα ῞Αγιον ἀνυμνεῖται, ἡ ἑνιαία τῆς μιᾶς ἐν Τριάδι θεότητος φύσις». (Λόγος εἰς τήν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου).

῾Η ᾿Εκκλησία ὁμολογοῦσα τίς δύο παρουσίες τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ψάλλει·

Θεὸς Κύριος καὶ ἐπέφανεν ἡμῖν

Εὐλογημένος ὁ ᾿Ερχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου

᾿Αναμένουσα τόν ᾿Ερχόμενον ἐπαναλαμβάνει μαζί μέ τόν ᾿Απ. Παῦλο «Μαράν ᾿Αθᾶ» (Α´ Κορ. ιστ´ 22).

καί μέ τόν Εὐαγγελιστήν ᾿Ιωάννην Ναί ῎Ερχου, Κύριε ᾿Ιησοῦ Χριστέ (᾿Αποκ. κβ´ 20).